РУБРИКАТОР
УЧУУТАЛ – БУОЙУН - УЧУУТАЛ
Петр Афанасьевич Марков биһиги кэккэбититтэн суох буолбута номнуо ыраата оҕуста. Дьайдаах сэрии толоонугар ылбыт ыар баастара ситэн сиэтэхтэрэ.
Петр Афанасьевиһы аан бастаан сэрии иннинэ Ойоҕос арыыга көрбүтүм. Сааскы биир ылааҥы күҥҥэ Максим Горькай аатынан колхоз балаҕаннарыттан мустан оскуолаҕа саҥа үөрэнэ сылдьар уонна үөрэнэ илик кыра оҕолор үрдүк сыыртан салаасканан хатааһылыы сылдьыбыппыт. Ол булкулла сырыттахпытына ыаллар диэкиттэн биир уурбут-туппут, хоп курдук ыраас таҥастаах-саптаах, көбүс-көнө эдэр киһи тиийэн кэлбитэ. Сыыр үрдүгэр кырачааннар салааскалаах обургу оҕолорго ымсыыран кыҥнаҥнаһа туралларын таба көрөн ыалдьыппыт оргууй аҕай төбөлөрүн имэрийтэлээбитэ уонна салааскалаах оҕолорго туһаайан: «Уолаттар бэркэ хатааһылыы сылдьар эбиккит, ол эрээри кыраларгытын умнумаҥ, салааскаҕытыгар олордон хатааһылатыҥ» - диэн сымнаҕас куолаһынан сүбэлиир киһи буолла. Онуоха Сыкалаах, Хаампыйдаах, Бааскалаах хап-сабар кырачааннары олордо-олордо сыыр таҥнары сырсан бурҕастылар. Сорохтор сыыры ортолоон иһэн умса баран түһэллэр, салааскалара аһара сүүрэ тураллар. Хаһыы-ыһыы, үөрүү-көтүү. Сыка киһиргиэх санаата киирдэ быһыылаах, түһэрбит кырачаанын олорпутунан сыыры өрө соһон таһаарда уонна ыстаанын өрө баһа-баһа ыалдьыппыт диэки кылап-халап көрдө. Бадаҕа хайҕабыл эрэйэр быһыылааҕа. Ыалдьыппыт: «Саамай сөпкө гынаҕыт, кырачааннар салаасканы сыыры өрө кыайан соһон таһаарбаттар» - диэн баран кэлбитинээҕэр өссө көнөтүк туттан аа-дьуо төннө турда. Ыалдьыты мин урут көрбөтөх киһим этэ. Билэр уолаттар миэхэҕэ сибигинэйдилэр: «Ити Өнчөхтөр учуутал үөрэҕэр үөрэнэр улахан уоллара». Петр Афанасьевиһы аан бастаан көрдөҕүм, биллэҕим ити.
Ити кэмҥэ Петр Афанасьевич рабфакка үөрэнэ сылдьан каникулугар тахсыбыт кэмэ буолуохтаах.
Петр Афанасьевич 1940 сыллаахха рабфагын бүтэрэн пединститут физико-математическай факультетыгар үөрэнэ киирбитэ. Стипендията суох салгыы үөрэнэр кыаҕа суох буолан дойдутугар тахсан 1941 с. тохсунньу 11 күнүгэр Хатырык сэттэ кылаастаах оскуолатыгар учууталынан ананар. Оччолорго бүттүүн үөрэхтээһин сокуона олус кытаанах этэ. Ол иһин ханнык эмэ үөрэнээччи биир-икки күн оскуолатыгар үөрэнэ кэлбэтэҕинэ хайаан да учууталы ыытан билиһиннэрэллэрэ. Петр Афанасьевич Көбөкөн арыыларынан, Харыйалааҕынан, Атамайынан, Маймаҕанан, Кэҥкэмэнэн, Эрэһээҥкэнэн, Суон Кырдалынан, Талаһалааҕынан Модукка тиийэ ардыгар атынан, үксүн саргы сатыы сылдьан үөрэнээччилэр дьиэтээҕи усулуобуйаларын (олохторун) кытта билсэрэ.
Ити сайын 100 оҕолоох пионерскай лааҕырга начальнигынан үлэлээбитэ. Кыһынын уруоктарын тас өттүнэн оскуолаҕа хоровой куруһуогу тэрийэн, үөрэнээччилэри сэрии иннинээҕи патриотическай ырыалары нууччалыы ыллыырга үөрэппит.
Петр Афанасьевич учууталлыыр түбүктээх, уһун үлэтэ ити курдук саҕаламмыта.
Кини Хатырык сэттэ кылаастаах оскуолатыгар учууталлыы
сылдьан 1942 сыл бэс ыйын 18 күнүгэр армияҕа ыҥырыллан Хатырыктан
Намынан, Дьокуускайынан, Уус-Кутунан, Иркутскайынан атырдьах ыйыгар
Челябинскайга тиийбитэ. Онно 276-с полк младшай командирдары бэлэмниир
курстарыгар үөрэммитэ. Үөрэҕин бүтэрэн танковай десант автоматчига
буолбута. Ротаҕа писарынан үлэлиирэ. Элбэх хонуктаах, хаан тохтуулаах,
өстөөҕү илэ хараҕынан көрө-көрө кыргыһыыта Саур-Могила диэн үрдэли
босхолооһунтан саҕаламмытын туһунан бу курдук кэпсиирэ: «Биһиги танковай
десант автоматчиктара этибит. Батальоммутуттан аҕыйах киһи талыллан от
ыйын 14 күнүгэр разведкаҕа бара сылдьыбыттара. Онно Гриша Москвитин
(Григорий Леонтьевич Москвитин) сылдьыспыта. Ол кэнниттэн 15-тэн 16-с
түүн Дмитровканан танкаларга олорон тиийэн немецтэр обороналарын тоҕо
көппүппүт (танковай прорыв). Дмитровканы ааһаат биһиги танкабыт
эмсэҕэлээн олорон хаалбыта. Ол түүнү быһа өстөөх күүстээх
буомбалааһыныгар түбэспиппит. Сырдаабытын эрэ кэннэ салгыы барбыппыт.
Мариновка, Степановка диэн дэриэбинэлэри босхолоон Саур-Могила диэн
үрдэл таһыгар тиийбиппит. Ити очуос тэллэҕэр аҕыйах дьиэлээх хутор
баара. Очуос тула киэҥ-нэлэмэн хонуу, бааһына. Хахха-дурда суох. Арай
хонуу биир өттө аппалаах, атын өттүнэн олордуу ойуур чараас балаһата
ааһар. Сарсыныгар Саур-Могилаҕа кимэн киирии буолла. Сэлиэһинэй үүнэн
турар бааһыната улаханнык хаххалаабат. Маманазаров диэн улахан төрөл
көруҥнээх узбек пулеметчик баара олбүтэ. Лихачев старшина уонна атын хас
да автоматчиктар бааһырбыттара. Хуторга киирбиппит. Онтон күн киэһэриитэ
немецтэр утары охсон очуоһу таҥнары ыган киирдилэр. Борук-сорук буолуута
биһиги иккиһин атаакалаатыбыт.
Мин Мартынов диэн Учур булчута киһилиин иннибит диэки киирэн испиппит. Иннибитигэр умайбыт танка турара. Ону аастыбыт уонна балачча бардыбыт. Киһим снайперскай бинтиэпкэтинэн, мин автоматынан ытыалыыбыт. Начаас икки ардыгар киһим быган биэрбит үс фашиһы охторбута. Ыттаҕын аайы «оҕунна» - диэн иһэрэ. Онтон эмискэ «абытай» - диэбитинэн охтон түспүтэ. Ботуруоннары хааламмыт вещевой мөһөөччүгүн аҥар муннуга буруолаан эрэрэ, ону мин уста охсон таҥнры сүөкээбитим уонна буорга тэпсэн умуруорбутум. Киһим гимнастеркатын устан көрбүтүм буулдьа иһин сымнаҕас сиринэн дьөлө көппүт. Пакетын ылан бэрэбээскилээтим, хаана өтө турар, ол иһин бэйэм пакеппынан хос эрийдим. Киһим ыарыыланара сүрдээх. Хаана барара да бэрт. Кыайан турбат буолла. Ол да буоллар өйүн сүтэрбэтэ. Плащпалатканан хонноҕун анныттан эрийэ ылан санныбар сүгэн төннөн истибит. Ол иһэн өйдөнөн кэлбиппит киһим бинтиэпкэтэ хаалан хаалбыт. Сэрии толоонугар өйдөөх хааҥҥынан личнэй оружиеҕын хаалларарыҥ, сүтэрэриҥ хайдах да табыллыбат. Устаабынан көҥүллэммэт. Инньэ гынан киһибин сытыаран баран бинтиэпкэтин ылан кэллим. Кэмниэ-кэнэҕэс били алдьанан турар танканы ааһан дьоммут сытар траншеяларыгар тиийэн кэллибит. Киһибин санитардарга туттардым. Оборона оҥоһуннубут. Таас бөҕөнү суоран траншея хаһынныбыт. Ити сырыттахпытына өстөөхтөрбүт Саур-Могиланан тоҕо анньан саҥалыы чугаһаан кэлбиттэрэ. Ону сибиэһэй чаастар кэлэн төттөрү охсубуттара. 1943 сыллаах сайыҥҥы кимэн киирии түмүктэригэр өстөөх түптээн тохтуур түгэни булбатаҕа. Таганрог босхоломмута. Утуу-субуу элбэх нэһилиэнньэлээх пууннары босхолоон Украина биир бөдөҥ киинин Сталино (Донецк) диэки баран испиппит. Ити сыл күһүнүгэр эмиэ танковай десаҥҥа сылдьан миинэ оскуолагынан ыараханнык бааһыран полевой санбатка биир дойдулааҕым Филипп Хрисанфович Аринкин көрөн-истэн, госпиталга атааран, бэрт уһуннук Доннааҕы Ростовынан, Бакунан эргийэн уон биир ый кэриҥэ эмтэнэн, атахпар туран, дойдубун булан бэйэм идэбинэн салгыы үлэ үөһүгэр түспүтүм», — диэн Петр Афанасьевич бойобуой суолларын туһунан сэһэнин түмүктүүрэ.
Соҕуруу фронт 2-с армиятын 2-с гв. механизированнай корпуһун 4-с мотомеханизированнай биригээдэтин гв. мл. сержанынан сулууспалаабыт Петр Афанасьевич Марков бойобуой суоллара «Аҕа дойду сэриитин I ст.», «Албан аат III-с ст.» орденынан, «Германияны кыайыы иһин» уо.д.а. бойобуой медалларынан бэлиэтэммиттэрэ.
Армияттан төннөн кэлээт учууталлыыр үлэтин эмиэ Хатырык оскуолатыгар салҕаабыта. Хатырык орто оскуолатыгар үөрэх чааһынан, директорынан онтон кэлин Нам орто оскуолатыгар учууталынан, үөрэх чааһынан, үөрэх оройуоннааҕы салаатыгар инспекторынан, оройуоннааҕы методкабинет сэбиэдиссэйинэн уһуннук үлэлээбитэ.
Петр Афанасьевич учуутал быһыытынан уһун сыллаах сыралаах, айымньылаах үлэтэ үрдүктүк сыаналаммыта. ССРС уонна РСФСР үөрэҕин туйгуна, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учууталын үрдүк ааттара иҥэриллибиттэрэ.
Петр Афанасьевич бастаан уоттаах сэриигэ сүрэхтэммит уонна кэнники улаханнык бааһырыар дылы сэриилэспит сирдэрэ Сталинскай (Донецкай) уобалас мин кэргэним дьонун олохторо. Ол иһин сэрии кэнниттэн мин ити сирдэринэн элбэхтик сылдьыбыт, билэр сирдэрим. Дмитровка диэн дьоҕус дэриэбинэ. Миус өрүс үрдүгэр турар. Миус өрүс биһиги Кэҥкэмэ үрэхпитигэр маарынныыр, киниттэн улахана суох. Кэтитэ да оннук, уута да оннук. Чычаас сиринэн киһи тобугар да тиийбэт, дьаамаларыгар дириҥээн ылар. Уута ыраас, сөтүөлүүргэ олус үчүгэй. Иитиэх кус үөрэ болуот курдук устар өрүһэ (үрэҕэ). Саур-Могила үрдүгэр билигин улахан музей баар. Очуос үрдүгэр түөрт өттүнэн сүүһүнэн үктэллээх таас кирилиэһинэн дабайан таҕыстаххына бетоннай подстамент үрдүгэр «К.В-34» танка турар.
Иннокентий Москвитин