РУБРИКАТОР
КҮҮҺҮМ, КЫАҔЫМ, ДЬОҔУРУМ БААРЫНАН
Д. Г. Дураев кэлин ССКП Намнааҕы райкомун тэрийэр отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Билигин төрөөбүт дойдутугар Намҥа олорор. Сэрии сылларыгар Аҕа дойду сэриитин II степеннээх орденынан, «Бойобуой үтүөлэрин иһин» медалынан наҕараадаламмыта.
1943 сыл. Күһүн, балаҕан ыйын 7 күнэ. Брянскай уобалас сирэ. Навля үрэҕи туоруур тимир суол муостатын үлтү тэптэриллибит кирпииччэ остуолбатын күлүгэр сытабын. Командир бирикээстээбитигэр, ручной пулеметунан үрэх утары биэрэгэр көстөр өстөөх огневой точкатын амбразуратын тохтоло суох ытыалаан субуруппутум. Биһиги ротабыт үрэҕи туорууругар өстөөх станковай пулеметун уотун хам баттыыр соруктааҕым. Иккис кураанахтаммыт дискэбин уларытан эрдэхпинэ, хаҥас ойоҕоспун ким эрэ ыарахан баҕайы тимиринэн олус күүскэ сырбатарга дылы гыммыта. Араанньы буолбут ойоҕоһум түүрэ тардан, үөһэ турар сирбиттэн, тимир суол арҕаһыттан, аллара сууллан түспүтүм. Икки санитарка нуучча кыргыттара наһыылкаҕа көтөҕөн чугастааҕы ойуур диэки илдьэн испиттэрэ. Эмискэ үрэх уҥуор доҕотторум ньиргиэрдээх «Ураа!» хаһыыларын истибитим. Ити мин 434-с стрелковай полк кэккэтигэр Орловскай уобалас Знаменскай оройуонуттан ыла германскай фашистары утары элбэх хааннаах хапсыһыыларга бииргэ сэриилэспит, тыыннаах ордон кыайыы үөрүүтүн үллэстибит бойобуой доҕотторум хаһыылара этэ. Мин, туох баар күүспүн мунньунан, атахпар турбутум. Хайдах эрэ тула өттүнээҕи сирим иҥнэйиэх курдук буолара. Икки ойоҕоспун тосту ыттарбыт этим. Тулабытыгар тэйиччи соҕус миналар түһэн дэлбэритэ ыстаналлара. Икки өттүбүттэн өйөтөн ойуурга киирбитим. Онтон аттаах бобуоскаҕа тиэллэммин медсанбакка кэлбитим. Ойуур иһигэр биһиги элбэх сэриилэрбит бааллара. Балааккаҕа сыттахпытына, өстөөх самолеттара кэлэн бомбалаан барбыттара. Биһиэннэрэ араас орудиеларынан, пулеметтарынан аллараттан ытар тыастара, үөһэ самолеттар көтөр, ытыалыыр тыастарын кытта холбоһон, этэргэ дылы, сир, халлаан титирэстиир тыаһа, ньиргиэрэ буолбута. Балаакка иһинээҕи бары кыанар дьон таһырдьа окуопаларга ыстаммыттара. Мин наһыылкаҕа сытан хаалбытым. Чугас эстибит бомбалар салгыннарын тыала балаакка эркиннэрин сиҥнэритэ охсоро. Араанньы буолбут дьон хаһыытаһаллара, ол быыһыгар осколокка табыллыбыт ат киһи куйахата күурүөх кистиирин истибитим.
Госпиталь олоҕо. Түөрт ый эмтэнэн, үтүөрэммин, охсуһуу хонуутугар иккиһин эргиллибитим.
Кыһыл знамялаах 85-с гвардейскай стрелковай дивизия 249-с гвардейскай стрелковай полкатыгар отделение командира буолбутум. Калининскай уобалас сирэ. Ойуур иһигэр хаары хаһан, харыйа мутукчатын тэлгэнэммит, утуйан турбуппут. Аҕыйах хонукка бойобуой занятиелар буолбуттара. Сэриигэ сүрэхтэнэ илик саллааттарбытын үөрэппиппит. Онтон өстөөҕү кытта хааннаах хапсыһыылар саҕаламмыттара. Дворец, Кондратьево, Бабичи, Алексино диэн нэһилиэнньэлээх пууннары босхолообуппут.
Саас буолан, хаар ууллан барбыта. Биһиги кыһыҥҥы таҥаспытын уларыта охсубатахтара. Уһун, эрэйдээх марштар буолбуттара. Хаатыҥкабытын ортотунан чалбаҕы, бадарааны кэһэрбит.
Лоспо, Березино күөллэр оройуоннарыгар кэлбиппит. Түүн окуопалартан бэрт аҕыйах киһи биһиэхэ утары тахсыбыттарын өйдүүбүн. Кинилэртэн биирдэстэрэ биһиги батальоммут командира капитан Гончарову кууһа түспүтэ. Кэнники билбитим: биһиги солбуйбут чааспыт батальонун командира эбит. Кини ытамньыйа-ытамньыйа, биһиги иннибитигэр турар өстөөхтөр сэриилэрэ олус күүстээҕин сэрэппит, биһиэхэ, өлбүт доҕотторун туһугар ситиһэри уонна кыайыыны баҕарбыт. Сэттэ түүннээх күн тохтоло суох кыргыһыы. Мин билигин өйдүүрбүнэн, маһа-ото суох сир этэ. Элбэх алдьаммыт танкалар күлүктэригэр, анныларыгар киирэ сытан ытыалаһарбыт. Гитлеровецтар 6 стволлаах «Скрипач» диэн минометтарынан ытыалыыллара. Траншеяҕа сытар киһи үөһэ салгыҥҥа өрө эһиллиэр диэри ыарахан минатын салгыҥҥа охсоро. Биир сарсыарда эмиэ атаакаҕа киирбиппит. Табыллыбатаҕа. Олус элбэх сүтүктэммиппит. Түүн биһигини, тыыннаах ордубут байыастары, биир үрдэ сиҥнибит блиндажка муспуттара. Роталарга бэрт аҕыйах киһи ордубуппут. Бу 7 суукка устатыгар баара-суоҕа 6 км сири кимэн киирбит этибит.
1944 сыл кулун тутар бүтүүтүгэр «Великая» өрүс Руссаки оройуонугар Ставка резервэтигэр турбуппут. Араас сирдэртэн саҥа дьоннор кэлбиттэрэ. Күн аайы занятиелар буолаллара. Ордук элбэх бириэмэни биэрэн, өстөөх уһун кэмҥэ бөҕөргөтүммүт оборонатын алдьатарга үөрэнэрбит. Бу кэмнэ бары да фроннарга уһун «чуумпуруу» этэ. Биир күн штаб балааккатыгар ыҥыран, ССКП чилиэнигэр киирбит партийнай билиэппин туттарбыттара. Полк уопсай партийнай мунньаҕар сылдьыбытым. Полкабыт командира гвардия подполковнига Н.С. Мальцев дакылаат оҥорбута. Кини 200-тэн тахса километр сиргэ кимэн киирбит сэриибит туһунан кэпсээбитэ. Олус улахан суолтаны артиллерияҕа уурбутун, артиллеристары хайҕаабытын өйдүүбүн. Биир күн фронт командующайа (оччоҕо армия генерала) А.И. Еременко кэлэ сылдьыбыта. Кинини кытта дивизиябыт командира, калмык омук аатырбыт уола генерал-майор Б.Б. Городовиков уо.д.а. бары үрдүкү званиелаах командирдар элбзхтэрэ.