РУБРИКАТОР
Биһиги полкабыт түөрт муннуктуу стройдаан турбута. Еременко, стройу кэрийэ сылдьан, аһылыкпытын ыйыталаспыта. Биир саллааттан саппыйалаах мохуоркатын ылан көрбүтэ. Строй иннигэр 6 бастыҥ байыаска бэгэлчэк чаһыларын бэлэхтээбитэ. Чаһы кэннигэр «Геройскому народу Советского Союза. США» диэн суруктааҕа. Кылгас этиитигэр сотору олус улахан эппиэттээх соругу толоруохтаахпытын, онно гвардеецтар бэйэбит чиэспитин достойнайдык толорорбутугар эрэлин биллэрбитэ. Биһиги үс төгүл ньиргиэрдээхтик «Ураа!» хаһыытаабыппыт. Бу долгутуулаах мүнүүтэлэр барыта, мин, коммунист быһыытынан, политическай өйүм-санаам ситиитигэр төһүү буолбуттара.
Үөрэх, бэлэмнэнии бүппүтэ. Псковскай уобалас Кудеверы босхолуохтаах сэриилэр кккис эшелоннарыгар киирбиппит. Биһиги иннибитигэр - нөмецтэр уһун кэмҥэ оҥостуммут обороналара. Охторуллубут сылбаҕы (лесные завалы), миналаммыт хонууну, хос-хос туора-маары тардыллыбыт хатыылаах боробулуоха мэһэйи, үс хос траншеяны тоҕо көтөн, өстөөх тыыннаах күүһүн суох оҥоруохтаахпыт. От ыйын 10 күнүгэр күүстээх артиллерийскай бэлэмнээһин кэнниттэн бастакы эшелон сэриилэрэ атаакаҕа киирбиттэрэ.
Сотору соҕус, инники линияттан биһиги сыаппытын туораан, араанньы буолбут байыастар тыылга аас да аас буолбуттара. Сэрии тыаһа ньиргийэн олороро. Бааһырбыт саллааттар боробулуоха мэһэйи кыайан туораабатахтарын, өстөөх уота күүстээҕин кэпсээн ааспыттара.
Туүн инники линияҕа биһиги киирбиппит. Мин ротаҕа парторг этим. Батальон командирын политчааска солбуйааччы капитан Бадмаевтан коммунистарга атаакаҕа бастакынан ыстанарга, өскөтө өстөөх күүстээх уотуттан чаҕыйан, байыастар сытар түбэлтэлэригэр, «Ураа!» хаһыынан атьгттары көҕүлээн, өстөөххө утары сүүрэн киирэргэ партийнай сорудах-бирикээс ылбыппыт. Халлаан сырдаан барбыта. Кылгас, күүстээх артиллерийокай бэлэмнээһин иккиһин оҥоһуллубута. Биһиги биир киһи курдук атаакаҕа турбуппут. Гитлеровецтар күүстээх уоту аспыттара. Тула өттүбүтүгэр мина, снаряд эстэрэ, буулдьалар ыйылаһаллара. Мин сирэйим хайдах эрэ улааппыт, дыҥ курдук буолбут быһыылааҕа. Бу мүлчүргэннээх кэмҥэ ойуур иһиттэн радионаи «Священная война» ырыа ньиргийбитэ. Бу олус күүрдүүлээх уонна долгутуулаах этэ. Биһиги өстөөх бары мэһэйдэрин түргэнник туораабыппыт. Сэрии траншеяларга саҕаламмыта. «Ураа! Ураа! Ураа!» хаһыылар күүһүрбүттэрэ. Өстөөх күүстэрин хас да утары атаакаларын төттөрү охсубуппут. Мин отделениебьгттан доҕотторум Комаров, Куракин, Таженов, бэйэ-бэйэлэригэр хардарыга көмөлөсүһэн, хорсуннук охсуспуттара. Хоту өттүбүтүнэн биһиги танкаларбыт киирэр тыастара ньирилээн иһиллибитэ. Ити эмиэ биһиги санаабытын ордук күүһүрдүбүтэ. Өстөөх обороната Кудевердааҕы туһаайыытынан тоҕо көтүллүбүтэ. Бу улахан кыргыһыыга элбэх доҕотторбутун сүтэрбиппит. Курум уөһээ өттүнэн гимнастеркабын буулдьа тобулу көтөн ааспытын кэнники көрбүтүм, арыый халымыр араанньылаахтар стройтан туораабакка сэриилэспиттэрэ.
Өстөөҕү бөҕөргөтүнэр бокуой биэрбэккэ сойуолааһын буолбута. Ойуур устун ыһылла сылдьар бөлөх фрицтэри кытта ытыалаһыы буолара, билиэн тутаттыырбыт, элбэх дэриэбинэлэри, нэһилиэнньэлээх пууннары босхолообуппут. Ол сылдьан хаста да бомбалааһыҥҥа түбэспиппит. Биир ыраас күннээх сарсыарда Латвия границатын ааспыппыт. Сотору эмиэ улахан хаан тохтуулаах кыргыһыылар саҕаламмыттара. Олус күүстээх сүүрүктээх «Великая» өрүһү (биһигинэн үрэҕи) туораабыппыт, Резекне куорат таһыгар Дриценнэ, Бинево дэриэбинэҕэ сэриилэспиппит. 1944 сыллаахха балаҕан ыйыгар Мадона куораты босхолуур кыргыһыылар саҕаламмыттара. Ханнык эрэ үрдэли ылбыппьгт. Биир блиндаж иһигэр тимир кириэс орденнаах немец офицера өлө сытара. Араанньы буолбутун соһон киллэрбиттэрэ өлбүтэ дуу, эбэтэр оҥорбут ыар буруйун-сэмэтин тулуйбакка бэйэтин ытынан өлбүтэ дуу? Оннук буолуон эмиэ сөптөөҕө. Кулгааҕын үрдүнэн тобулу ытыллыбыт баастааҕа. Бу блиндаж иһигэр советскай киһи өйүгэр-санаатыгар баппат, киһи сиргэнэр, кэлэйэ көрөр открыткалара, арыгылаан, аһаан-сиэн айдаара олорор офицердар уо.д.а. сиэри таһынан барбыт дьон фотографиялара олус элбэхтэрэ. Билигин санаатахпына, Арҕаа Европа арбанар буржуазнай культурата эбит. Бу үрдэли ыллахпыт түүн өстөөх танкалара киирбиттэрэ. Кинилэр биһигини бу үрдэлтэн хайаан да төттөрү охсор сыаллаахтара. Хата, биһиги командирдарбыт эрдэттэн билэннэр, танкалары утары пушкалары туруортаабыт этилэр. Биир да танканы биһиги окуопаларбытыгар чугаһаппатахтара. Онтон атын туох буолуон ким да билбэт. Биһиги бу иһин командирдарбытыгар олус махтана саныыбыт. Гитлеровецтар хас да утары атаакаларын самнарбыппыт. Онтон кыһыйан буолуо, сөп буола-буола минометтарынан ытыалыыллара. Мин биир сарсыарда, байыастарбын бэрэбиэркэлии сылдьан, осколокка табыллан, иккиһин араанньы буолбутум.
Госпитальга эмтэнэн үтүөрэммин, 1945 сыл тохсунньу ыйга Москва анныгар Алабино станцияҕа кэлбитим. Кыайыы чугаһаабыта биллибитэ. Биһиги албан ааттаах Кыһыл Армиябыт германскай фашистар батталларыгар түбэспит Илиҥҥи Европа дойдуларын босхолуур кыайыылаах кыргыһыылары ыыталлара. Ол туһунан күн аайы Совинформбюро үөрүүлээх сураҕы биллэрэрэ. Биһиги государствобыт, норуоппут иннигэр саҥа соруктар турбуттара. Мин ССРС Ис дьыалаларын мииистерствотын сэриилэригэр түбэспитим. Сылтан ордук кэмҥэ стрелковай батальон комсомольскай тэрийээччитинэн сулууспалаан баран, дойдубар этэҥҥэ, 1946 сыл бэс ыйыгар эргиллэн кэлбитим.
Ленин комсомолун кэккэтигэр 1938 сыллаахха киирбитим. Сэрии сылларыгар партия политикатын, Верховнай Кылаабынай командующай этиилэрин, бирикээстэрин көтүлпэккэ үөрэтэрим, байыастарга кэпсиирим. Билигин даҕаны мин умнубаппын 1941 сыл сэтинньи 7 күнүгэр буолбут парадка этиини: «Немецкэй талабырдьыттар хара батталларыгар түбэһэн кулут буолбут Европа норуоттара эһигини бэйэлэрин босхолооччуларын быһыытынан көрөллөр. Эһиэхэ босхолуур кэскиллээх улуу сорук тосхойдо. Бу соругу толорууга достойнай буолуҥ! Эһиги ыытар сэриигит босхолонуулаах сэриинэн, кырдьыктаах сэриинэн буолар. Биһиги улуу өбүгэлэрбит - Алексапдр Невскэй, Дмитрий Донской, Кузьма Минин, Дмитрий Пожарскай, Александр Суворов, Михаил Кутузов - эр санаалаах образтара бу сэриигэ эһигини өрө күүртүн! Улуу Ленин кыайыылаах знамята эһигини араҥаччылаатын!» Ама, бу дириҥ номохтоох, үрдүк күүрдүүлээх тыллары ким умпуоҕай?!
Сэриигэ сылдьыбыт сылларым устатыгар төрөөбүт Сахам сирин, Өлүөнэ өрүспүн, Наммын, алаастарбын хаһан даҕаны умнубакка күн аайы саныырым, сэрии тохтообут, чуумпурбут кэмигэр окуопабар да олорон, бииргэ үөскээбит, үөрэммит доҕотторбун ахтарым. Киэҥ Россия эбэ хотуммар биһиги хонууларбытытар, ойуурдарбытыгар маарынныыр хонуулар, ойуурдар олус элбэхтэр. Итинник сирдэри көрдөхпүнэ, олус үөрэрим. Тимир суол поеһынан айаннаан истэхпитинэ, хонууга үлэлии сылдьар нуучча амээхситтэрэ, дьахталлара биһиги поезпыт диэки былаҕастабыы охсоллоро, былааттарын төбөтүнэн, былыргы биһиги ийэлэрбит, эдьиийдэрбит курдук, харахтарын уутун соттоллоро. Кинилэр ити биһигини харыстаан-аһынан, өлүмэҥ-сүтүмэҥ, хаан өстөөҕү түргэнник дьакыйыҥ! - диэн кириэс охсоллорун саллааттар бары билэрбит. Ити барыта төрөөбүт Ийэ дойдубар, улуу нуучча норуотугар тапталбын күүһүрдэрэ. Сэриигэ сылдьыбытым тухары, өлөр тиһэх мүнүүтэм тирээтэҕинэ даҕаны өстөөххө тыыннааҕынан бэриммэт биир бигэ санаалааҕым.
Эдэр сааһым 4 төгүрүк сылын Кыһыл Армияҕа сулууспалааһыҥҥа, сэриигэ атаарбытым. Төрөөбүт Ийэ дойдум көҥүлүн көмүскээһиҥҥэ күүһүм, кыаҕым, дьоҕурум баарынан немецкэй фашистары утары охсуспутум.
1983 с. Тохсуннъу, Нам с.
1 2