РУБРИКАТОР
ОЛ ТҮРБҮӨННЭЭХ КҮННЭРГЭ
1941 сыл бэс ыйын 29 күнэ. Армияҕа ыҥырыллааччылар Нам орто оскуолатын олбуоругар муһуннубут. 500-тэн тахса киһи буолан Туллук биэрэгэр киирдибит. Онно Уус-Алдан дьонун тиэммит улахан баржалаах «Пропагандист» борохуот кэлэн турара. Сорохпут баржаҕа, сорохпут борохуокка бэйэтигэр олорон аттанныбыт. Борохуоппут Якутскайга тиийэн Мэҥэ-Хаҥаластан барааччылары тиэммит өссе биир улахан баржаны холбоммута. Аара Киренскэйгэ дьоҕус баржаны эбии биэрбиттэрэ. Инньэ гынан бэрт бытааннык айаннаан, отучча хонон Усть-Кутка тиийдибит. Онтон массыынанан Ангараҕа...
Атырдьах ыйын 8 кунүгэр Челябинскайга баар буола оҕустубут. Онно биһигини үс аҥы араартаатылар. Маршевайга түбэспит кырдьаҕастарбыт балаҕан ыйын саҥатыгар фроҥҥа аттаммыттара. Биһиги аҕыйах киһи 276-с стрелковай полк учебнай батальонугар младшай командирдар курстарыгар үөрэннибит. Онно миигин кытта Г.И. Емельянов, Г.Л. Москвитин, А.И. Слепцов бааллара. Үөрэх уонна усулуобуйа олус кытаанаҕа. Онно доҕор чугаһын, кини көмөтүн күндүтүн билбитим.
Үөрэхпит кэнниттэн байыаннай чаастарга араартаатылар. Мин Г.Л. Москвитинныын 18-с туспа хайыһар биригээдэтигэр «кыһыл хаһаарымаларга» түбэстим. Онно үһүс батальон үһүс ротатыгар отделение командирын солбуйааччы, бастакы нүөмэрдээх ручной пулеметчик буоллум. Иккис нүөмэринэн Корнилов диэн сааһыран эрэр киһи этэ. Пулемету сүгэ сылдьан хайыһардыыр наһаа ыарахана. Кэлин автоматчик буолан арыый абыраммытым.
Үөрэх кытаанаҕа, ас-үөл кырыымчыга сылбабытын быһа сыспыта. Ол да буоллар эдэр эрчим уонна үрдүк патриотическай өй-санаа улахан оруолламмыттара - араас кытаанахтары тулуйан 1943 сыл саҥатыгар Сталинград диэки аттаммыппыт.
Улуу Сталинградскай эпопея кыайыынан түмүктэнэн биһиги биригээдэбит салгыы Ростов туһаайыытынан айаннаабыта. Доннааҕы Ростовынан, Новочеркасскайынан сатыы айаннаан төрдүс гвардейскай мотомеханизированнай биригээдэҕэ холбоспуппут. Ити сааһы быһа обороналанар бөҕөргөтүүлэри оҥорууга, араас походтарга сылдьыбыппыт. Сайын от ыйын 16 күнүгэр Дмитриевканан өстөөх оборонатын тоҕу көтөн сэриилэһэ-сэриилэһэ иннибит диэки дьулуһа турбуппут.
Саур-Могила диэн үрдэли ылар сэрии ордук хабырыйсыылаах этэ. Балачча киирсэн үрдэл тэллэҕэр аҕыйах дьиэлээх дэриэбинэҕэ киирдибит. Хас да киһибит өллө, бааһырда. Онно Гриша Москвитиннаах үрдэл тэллэҕэр томторго өргө диэри ытыалаһа олорбуттара. Немецтэр киэһэлик үрдэли таҥнары сырсан сүрдээх хойуутук кимэн киирдилэр. Инньэ гынан биһигини төттөрү оҕустулар. Арыый хаххалаах сирбит диэн баара эрэ биир аппа. Ыксалга онон эрэ чугуйарга тиийдибит. Киэһэ боруҥуй буолуута эмиэ киирэ сырыттыбыт«да туһа тахсыбата.
Онтон Ярцево диэн сиргэ тахсан мустарга бирикээс кэллэ. Биһигн өссө ситэ хомуллан бүтэ иликпитинэ өстөөх быстах кэмҥэ ыган кэлэн, Дубровко таһыгар саҥалыы оборона оҥостон сыттыбыт. Өстөөх уота-күөһэ бу ыган кэллэ. Ону биһиги саҥа чаастарбыт кэлэн төттөрү оҕустулар.
Атырдьах ыйын 18 күнүгэр Сталинскай (билигин Донецкай) уобалас сиригэр Алексеевканы ылыы уонна Миус өрүһү туорааһын иһин балачча улахан сэрии буолла. Ол сэриигэ мин Мартынов диэн Учуртан тиийбит булчуту кытта сылдьыбытым. Киһим винтовканан олус бэргэнник ытара, хас да немеһи өлөрбүтэ. Ол туран эмискэ тиэрэ таһылла түспутэ - иһин буулдьа тоҕу көтөн ааспыт этэ. Киһибин бэрэбээскилээн, плащпалатканан хонноҕун анныттан ылан сүгэн төттөрү таһаардым. Балачча сиргэ аппаҕа тиэрдэн санитардарга туттардым. Онтон төннөн иһэн аны Гриша Москвитин илиитин дьөлө ыттаран иһэрин көрдүм. «Уҥуоҕум бүтүн, сотору сэриигэ төннөрүм буолуо», - диэтэ.
Ол түүн сарсыарданан Алексеевканы ылан, күнуһүн Миус үрэҕи туораатыбыт. Сөп-сөп өстөөхтүүн хабырыйса-хабырыйса баран истибит. Таганрогу босхолооһуҥҥа кытынныбыт.
Күһүн балаҕан ыйын саҥатыгар улаханнык бааһыраммын кукуруза быыһыгар сыттахпына артиллеристар, эдэркээн нуучча уолаттара, буланнар харайбыттара. Онно биригээдэ саҥа командира Советскай Союз Геройа подполковник Епаншин кэлэн, аһаҕас виллиһин кэннигэр туора сытыаран, истиэп устун ханна эрэ илтилэр. Үрдүк эрбэһин быыһыгар турар эргэ автобус таһыгар аҕалан түһэрдилэр. Онтон ойуур быыһыгар элбэх палатка турар сиригэр тиэртилэр. Онно урут билэр киһим Филипп Аринкин санитар буолан сылдьарыгар түбэстим. Бэркэ көрдүлэр-иһиттилэр. Полевой госпиталга түргэнник тиэртилэр.
Ыарахан бааһырыыттан сылтаан 1944 сыл атырдьах ыйыгар дойдубар эргиллэн кэлбитим. Уруккум курдук учууталлыыр идэбин салҕаатым.
П.А. Марков, сэрии кыттыылааҕа