18-с ТУСПА ХАЙЫҺАР БИРИГЭЭДЭТИН БОЙОБУОЙ СУОЛУТТАН

 

П.А. Марков, ити биригээдэ урукку байыаһа, кэлин Соҕурууҥу фронт 2-с армиятын 2-с гвардейскай механизированнай корпуһун 4-с мотомеханизированнай биригээдэтин гв. мл. сержана, билигин Нам оройуонугар үөрэх салаатын методическай кабинетын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир, Саха АССР оскуолатын үтүөлээх учуутала, норуот үөрэҕириитин туйгуна. Нам оройуонун бочуоттаах гражданина, Албан аат III степеннээх орденын кавалера. Бу ахтыыга автор армияҕа бииргэ барбыт уонна бииргэ сэриилэспит сорох дьоннорун тустарынан кэпсиир. ССРС Оборонатын министерствотын киин архивыгар уурулла сытар 2-с гвардейскай механизированнай корпус дьыалаларыттан көрдөххө, П.А. Марков кэпсиир 18-с туспа хайыһар биригээдэтэ фроҥҥа кэлэн, ити корпус састаабыгар киирэригэр биригээдэҕэ Саха сириттэн 40-ча нуучча, хас да эвенк, 141 саха баара. Кинилэр 1943 сыллаахха от ыйыгар Донбасска соҕурууҥу уонна соҕуруулуу-арҕааҥы фроннар кимэн киириилэригэр кыттыбыттара. Ол операция өстөөх күүһүн итиннэ хайа тардар, Курскай-Орловскай туһаайыынан кини тиһэх кимэн киириитин мөлтөтөр, онон биһиги сүрүн күүстэрбитигэр кинилэр кылаабынай кыргыһыыларыгар - Курскайга немецкэй-фашистскай сэриилэри үлтү сынньалларыгар көмө буолар сыаллааҕа.

П.А. Марков кэпсиир чааһа ити операция быһаччы кыттыылааҕа. Манна даҕатан эттэххэ, архив дьыалатыттан көстөрунэн, Саха сириттэн сүүһүнэн киһи бу операцияҕа кыттыспыт атын чаастара бааллара. Олор тустарынан ахтыылар өссө хомуйулла иликтэр.

Биһиги көҥүл дьоллоох олохпутун аймаабыт хара дьайдаах сэрии уон биирис ыйа этэ. Үс иэһилиэк дьонун хабан, всевобуч аһылынна. Онно элбэх ыччат, аҕа саастаах да дьон хабылыннылар. Начальнигынан, урут Саха национальнай байыаннай оскуолатын бүтэрбит, учуутал И.П. Суздалов кэллэ. Биһиги, Хатырык 7 кылаастаах оскуолатыгар үлэлиир учууталлар уонна атын да үлэһиттэр, 5 км сиртэн күн аайы олус көхтөөхтүк сылдьан үөрэнэбит. Балай да үөрэммиппит кэннэ, барыбытын, оройуон киинигэр призывной комиссияҕа ыҥырдылар. Онно сатыы, походунан киирдибит. Намҥа икки оскуолаҕа элбэх киһи мустубут эбит, призывной комиссия үлэлии турар. Биһигиттэн үксүбүт, комиссия түмүгүнэн, Кыһыл Армия кэккэтигэр барар буоллубут. Ол биһиэхэ, ыччат дьоҥҥо, сүрдээх үөрүүлээх событиенан буолла - сэриигэ тиийдибит да сотору кыайан-хотон төннөр, онтон дьэ нус-хас олоҕу олорор, салгыы үөрэнэр, өссө сэтэрэн үлэлиир-хамсыыр  былааммытын  ыһыктыбакка  сылдьабыт. Оннооҕор, оскуолабыт директора, дьиэлээх-уоттаах, оҕолордоох түс-бас киһи Г.С. Матвеев броньтан (армияҕа ыҥырыллартан тохтотуу) аккаастанан, оттон били всевобучпут начальнига И.П. Суздалов, доруобуйатын туругунан хааллараары гыммыттарын буолуммакка, биһигини кытта сэриигэ барсар буолбуттара.

Хас да күн хомуйуллан, Намтан 560-ча киһи 4 ротаҕа хайдан, стройдаан, сатыы биэрэккэ киирдибит. Биир улахан баарсаны соспут «Пропагандист» диэн маһынан оттуллар, ойоҕоһунан эрдиилээх өртөн көрөр борохуоппут кэлэн турар эбит. Баарсаҕа дьон адаарыҥнастар: Уус-Алдантан хомуйуллубут дьон иһэллэр эбит. Биһиги үксүбүт баарсаҕа, сорохпут борохуокка бэйэтигэр киирдибит. Ол курдук, үрүт-үөһэ тутуллубут наараларга олохпутун булан, дьоммутун-сэргэбитинп кытта быраһаайдаһан, унньуктаах уһун айан суолугар аттаннахпыт ити.

Сарсыныгар Якутскайтан иккис, эмиэ толору киһилээх баарсаны холбонон, киэһэлик аттанныбыт. Ити баарсаҕа Мэҥэ-Хаҥалас дьоно иһэллэр дииллэрэ. Аара кыра баарсаны холбоннубут, онно наар кыргыттар.

Ити курдук оруобуна ый айаннаан, Ускуукка (Усть-Кутка) тиийдибит. Эшеломмут бэрээдэги сүрдээх кытаанахтык тутуһара. Уус-Алданнар начальниктара Ф.П. Дмитриев, комиссардара С.С. Константинов диэн этилэр. Биһиги эшеломмут начальнигынан «Осоавиахим» оройуоннааҕы комитетын председателэ Проскурня диэн аҕыйах сыллааҕыта Украинаттан көһөн кэлбит киһи, оттон комиссарынан райсовет исполкомун председателин солбуйааччы М.И. Гуляев этилэр. Михаил Иванович биһигини, үөрэхтээх уолаттары, агитационнай-маассабай үлэҕэ туһанара, үксүн бэйэтин кытта илдьэ сылдьара.

Дьоммут да, биһиги да, айаммыт бытааныгар абарарбыт. «Түргэнник тиэрдэ охсуҥ», - диэн модьуйуулар кииртэлииллэрэ. Кырдьык, кыһыыта бэрдэ - пассажирскай теплоходтар эмиэ дьону тиэйэн, иккилиитэ кырыммыттара!

Ускууттан Заярскайга диэри автомашиналарынан таспыттара. Онтон «Ленин» теплоходунан Ангаранан Иркутскайга тиийбиппит уонна поезка олорон, арҕаа аттанныбыт. Айан дьэ түргэтээтэ: атырдьах ыйын 8 күнүгэр Челябинскайга тиийэ оҕустубут.

Манна, биһигини кытта, оройуон советскай-партийнай салайар үлэһиттэрэ, колхозтар элбэх производственниктара баран иһэллэрэ. Ол курдук, партия райкомун инструктора, САССР Верховнай Советын депутата Л.Н. Павлов, МТС директорын комсомольскай үлэҕэ солбуйааччы, сэрии кэнниттэн партийнай үлэһит Н.Н. Игнатьев, «Заготконтора» үлэһитэ Ф.X. Аринкин, Хатыҥ-Арыы сельсоветын председателэ Т.Е. Замятин, I Хомустаах оскуолатын директора Г.0. Ядрихинскай, Хатырык оскуолатын директора Г.С. Матвеев, байыаннай остуол начальнига М.Я. Колесов, оройуон землеустроителэ М. Метелев, учууталлар Г.Л. Москвитин, Г.И. Емельянов, В.И. Авксентьев, М.К. Сабарайкин, А.И. Слепцов уо.д.а. бааллара.