РУБРИКАТОР
УМНУЛЛУБАТ УБАЙБЫТ
Мин 1946 сыллаахха Нам Бөтүҥэр нулевой кылааска үөрэнэ сылдьан: «Ньиэппэ Тайыла уола Баһылай сэрииттэн этэҥҥэ эргиллэн кэлбит үһү», - диэн улахан дьон үөрэ-көтө кэпсэтэллэрин истэрим. Сотору учууталларбыт оскуолаҕа байыаннай таҥастаах, ис киирбэх дьүһүннээх, үрдүк унуохтаах эдэр киһини ыҥыран аҕалбыттара. Ол Василий Данилович Лукин этэ. Көрсүһүүгэ Баһылай сэриигэ хайдах сылдьыбытын кэпсээбитэ. Оччолорго мин сэттэ эрэ саастаах оҕо этим, онон кини тугу-ханныгы кэпсээбитин билигин ымпыгар-чымпыгар тиийэ өйдөөн суруйар кыаҕым суох. Ол да буоллар, арай 1944 сыллаахха фашистары утары хабыр киирсиигэ улаханнык бааһырбытын туһунан өйдөөн хаалбытым. Билигин кини төрөппүттэрин уонна бииргэ төрөөбүттэрин туһунан кылгастык билиһиннэриэм.
Баһылай Данилович аҕата Ньиэппэ Тайыла, ийэтэ Маайа-Майыһы үтүөкэннээх дьон этилэр. Баһылай бииргэ төрөөбүт бырааттарын: Сеняны, Мишаны, Петяны кытары бииргэ үөрэммитим. Кэлин уолаттар үчүгэй үлэһит дьон буолбуттара: Сэмэн - авиатор, Мэхээлэ - пароходство үлэһитэ, Бүөтүр Новосибирскайга академия термоядернай салаатыгар үйэтин тухары үлэлээбитэ. Кини нуучча кыыһын кэргэн ылан, икки оҕолонон Новосибирскайга олохсуйан олорор. Баһылай балта Балбаара өр кэмҥэ Бөтүҥ сэбиэтигэр сэкэрэтээринэн үлэлээбитэ.
Убайбыт Баһылай 1921 сыллаахха төрөөбүтэ, 1938 сыллаахха Намҥа 7 кылааһы бүтэрэн баран Дьокуускайга Өрүс училищетыгар киирэн ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ. Үлэтин «М.И.Калинин» борокуокка капитан көмөлөһөөччүтүнэн саҕалыыр. Оччолорго техническэй үлэҕэ саха ыччата соччо-бачча сыста илик кэмэ этэ. Оттон Баһылай эдэриттэн хорсун-хоодуот буолан, бөтүҥнэртэн сахалар баһылыы илик дьарыктарыгар пароходствоҕа суолу аспыта.
1941 сыллаахха, суостаах сэрии саҕаланарын аҕай кытта, атырдьах ыйыгар баара-суоҕа 20 эрэ саастаах Васяны уот кутаа ортотугар Арҕаа фроҥҥа ыыппыттар. Саха эдэркээн уола Аҕа дойду Улуу сэриитин ыар сылларын хара ааныттан түөһүнэн тэлсиитэ онтон саҕаламмыта. Эрэйи-муҥу, өлүүнү-сүтүүнү ортотунан ааһан, этэ-сиинэ сэймэктэнэн, хаста-эмэ өлөн-тиллэн саха сэмэй уола Советскай Армия чулуу офицерын аатын сүкпүтэ. И.Ф. Иванов, К.Н. Гурьев 1995 сыллаахха таһаарбыт «Офицеры-якутяне» диэн кинигэлэригэр 96-с страницаҕа офицер В.Д. Лукин туһунан кэрэхсэбиллээхтик кэпсэммит.
Оччотооҕу ыччат ортотугар орто техническэй үөрэхтээх специалист аҕыйах кэмэ этэ, онон Баһылай биир саастыылаахтарын ортотугар уһулуччу көстүбүтэ буолуо: 20-чэтин саҥа туолбут уолчааны саамай инники күөҥҥэ сылдьар автоматчиктар стрелковай отделенияларын командирынан анаабыттар. Сретенскэй пехотнай училищены бүтэрбитин кэннэ В.Д. Лукиҥҥа Калининскай фроҥҥа автоматчиктар взводтарын туттарбыттар. Онтон Воронежскай фронт 5-с гвардейскай взводун командирынан анаммыт. Билигин санаатахха, сүүрбэтиттэн эрэ тахсыбыт уолчааҥҥа эрэнэр эрэ буолан итинник эппиэтинэһи сүктэрдэхтэрэ.
Баһылай аатырбыт-сураҕырбыт, элбэх хаан тохтуулаах Курскай - Орловскай кыргыһыыларыгар хорсуннук сэриилэспитин туһунан бэйэтэ бааһыран сыттаҕына доҕотторо төрөппүттэригэр суруйталаабыттар. 1943 сыллаахха от ыйын 29 күнүгэр Белгород куорат таһыгар Баһылай уҥа илиитигэр бааһырар. Мин кыра сылдьан кини тарбаҕа суох мүлтүччү оспут илиитин аһара куттана көрөрүм. Кэлин убайбыт Румыния сиригэр Яссы куораты фашистартан босхолуур киирсиигэ төбөтүгэр улаханнык бааһырар.
В.Д. Лукин Боевой кыһыл Знамя курдук орденынан наҕараадаламмыт докумуонугар маннык суруллубут: «6 июня 1944 г. в бою на территории Румынии, севернее города Яссы противник после сильной артподготовки при поддержке авиации и танков, численно превосходящей пехотой перешел в атаку. Товарищ Лукин В.Д. смело принял неравный бой. Подпуская танки на близкое расстояние, отрезал от них пехоту, причем с флангов бойцы его вели из противотанковых ружей огонь по танкам, в результате чего подбили 2 танка и 1 бронетранспортер...» (Архив МинОбороны СССР, ф. 33, от 686196. 7706, л. 108).
Бу түгэҥҥэ офицер Лукин командалыыр взвода өстөөх тааҥканан алтата кимэн киириитин тохтоппута. Баһылай, төһө даҕаны төбөтүгэр улаханнык бааһырдар, сэрии толоонуттан харыс сири халбарыйбатаҕа, утары киирэн иһэр өлөрүөхсүт фашистартан 9 киһини сулларбыта. Баһылай фронтан 1946 сыллаахха дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. 1946-52 сс. ССКП Нам райкомун пропагандаҕа отделын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. 1956-60 сс. Красноярскайга үрдүкү партийнай үөрэххэ үөрэммитэ, онтон Нам райкомугар тэрийэр отдел сэбиэдиссэйинэн уһуннук үлэлээбитэ. Онон Василий Данилович сэрии бүтүөҕүттэн ыла олоҕун тиһэх күннэригэр диэри улахан эппиэттээх партийнай-хаһаайыстыбаннай үлэлэргэ ситиһиилээхтик үлэлээбитэ.
Василий Данилович аатынан биһиги, аймахтара эрэ буолбакка, улууһун үгүс дьоно киэн тутталлар. Бииргэ үлэлээбит доҕотторо, алтыспыт дьоно кини көнө суобастаах, дьоҥҥо-сэргэҕэ амарах сыһыаннаах, сытыары-сымнаҕас, үтүөкэннээх майгылаах-сигилилээх киһи кэрэмэһэ этэ диэн ахталлар. Оттон биһиэхэ - аймахтарыгар, убайбыт өйөбүлэ, сүбэтэ-амата улаханнык көмөлөһөрө. Холобур, тастыҥ убайа, эмиэ сэрии кыттыылааҕа, художник-скульптор Лукин Агафангель Иванович Дьокуускайга дьиэтэ-уота суох сырыттаҕына Намҥа ыҥыран ылан үлэ-хамнас буларыгар, дьиэ-уот тэринэригэр улаханнык көмөлөспүтэ.
Оттон мин ыраах Казахстаҥҥа барарбын быһаарына сатыы сылдьар кэммэр оччолорго райкомҥа үлэлиир аймахпар Василий Даниловичка сүбэлэтэ киирбитим, кини миигин истиҥник көрсүбүтэ уонна Целинаҕа барарбар сүбэлээбитэ.
Кэлин армияҕа сулууспам кэнниттэн юрист үөрэҕэр үөрэниэхпин баҕарабын эппиппэр убайым соҕуруу сулууспалыыр сирбэр Таджикистаҥҥа хаалан үөрэххэ туттарсарбар сүбэлээбитэ. Оччолорго Саха сиригэр юрист идэтигэр үөрэнэр үрдүк үөрэх суоҕа. Онтон мин мунчаарар боппуруоспун ыйыттым: «Соҕотох ийэм кыра бырааттарбын, балтыбын хайдах иитэр?». Онуоха убайым: «Санаарҕаама, төрөөбүт төрүт буорбутугар хайдах эмит аймахтар көх-нэм буолан өйөһөн олоруохпут, билигин сэрии кэмэ буолбатах, дьоҥҥор туох кыалларынан көмөлөһүөхпүт, эн хайаан даҕаны үөрэнэ сатаа», - диэбитэ. Ол курдук, убайым тылыгар эрэнэн, Душанбе куоракка университекка үөрэнэ хаалбытым. Эппитин курдук, суохпар Василий Данилович уонна сэрии кыттыылааҕа аймахпыт, оччолорго оскуола директора, саха саарына Кирсан Яковлевич Колпашников дьоммор суон дурда, халыҥ хахха буолбуттар этэ. Үөрэхпин бүтэрэн 1968 сыллаахха дойдубар төннүбүтүм. Оччолорго Василий Данилович райкомугар үлэлии сылдьара. Тоҕо эрэ ыарыһах, сылайбыт көрүҥнээх этэ. Кэлин истибитим, кини сэриигэ ылбыт баастара аһыллан эрэр кэмнэрэ эбит, ол да буоллар үлэһит тиийбэтинэн уонна кыра оҕолорун иитээри соло булан эмтэммэккэ сылдьаахтаабыт. Онон 48 эрэ сааһыгар, күөгэйэр күнүгэр сылдьан, соһуччу төбөтүгэр сэрииттэн кэлсибит оскуолага тымырын быһа аалан, сууллан түһээт тута барбыта. Кини кэргэнэ Павла Иннокентьевна, тыыл ветерана, үйэтин тухары финансовай үлэҕэ үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Биэс кыра оҕолорун кыһалҕа бөҕөнөн ииппитэ.
Быйыл саас Нам Бөтүҥэр нэһилиэк дьаһалтатын көҕүлээһининэн (баһылык П.Р.Михайлов) Улуу Кыайыы 60 сылыгар Аҕа дойду сэриитигэр кыттыбыт буойуннарга анаан өйдөбүнньүк обелиск туруоруллуохтаах. Обелиск билигин бэлэм буолла, онон сэрии хонуутугар охтубут уонча убайдыы-бырааттыы Лукиннар өлбөөдүйбэт аатара сурулунна. Кинилэр ортолоругар бу ыстатыйаҕа ахтыллыбыт орденнаах гвардеец офицер Лукин Василий Данилович, абаҕам Иннокентий Алексеевич Лукин - 1943 сыллаахха Смоленскай уобаласка охтубут буойун бааллар. Былырыын кини туһунан Д.Н. Гаврильев «Чолбон» сурунаалга: «Көмүс унуохтара ханна көмүллүбүтэй?» диэн рубрикаҕа таһаарбыта. Иккис абаҕам - сэрии будулҕаныгар сураҕа суох сүппүт Егор Алексеевич (II) Лукин уонна даҕаны атын элбэх умнуллубат сырдык ааттар суруллубуттара биһигини үөрдэр. Биһиги, кэнники көлүөнэ Нам Бөтүҥүн Лукиннара, үөһэ ахтыллыбыт да, ахтыллыбатах даҕаны Аҕа дойду Улуу сэриитигэр кыттыбыт убайдарбыт албан ааттара хаһан даҕаны умнуллуохтара суоҕа диэн бигэ эрэллээхпит.