РУБРИКАТОР
ЛЕНИНГРАДТАН – БЕРЛИҤҤЭ
- Баһылай, «Улууска дуобат сайдыыта» кинигэҕин аахтым, бэрт, онно мин убайым Василий Петровиһы ахтан ааспыккыттан биһиги дьиэ кэргэн үөрдүбүт. Бу «Ветераннар ахтыылара» диэн 1985 с. бэчээттэммит Д.Д. Петров кинигэтин уонна хас да хаартысканы аҕаллым. Улуу Кыайыы 55 сылын көрсө, хаһыакка сэрии саҕаланыаҕыттан кырыктаах кыргыһыыга кыттан Берлини штурмаласпыт, Праганы босхолоспут В.П. Кайгародовы суруйаргар көрдөһөбүн, - хаан-уруу аймаҕа Алексей Алексеевич Колесов матырыйаалларын остуолбар ууран кэбистэ, табаарыстыы көрдөстө.
Ол кинигэни сирийэн аахтым. Историческай наука кандидата Д.Д. Петров Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылаахтарын ахтыыларын хомуйан бэчээттэппит хомуурунньугар Нам улууһуттан М.Д. Захаров, В.П. Кайгародов, П.А. Марков, Д.Г. Дураев ахтыылара бааллар. Ити сэрии ветераннарын, төрдүөннэрин сэрии кэнниттэн бииргэ алтыһан үлэлээбиппинэн үчүгэйдик билэбин. Кинилэртэн В.П. Кайгародов туһунан «Эҥсиэли» хаһыат ааҕааччыларыгар анаан суруйабын.
Кайгародов Василий Петрович 1909 сыл ахсынньы 25 күнүгэр Бөтүҥ нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Ликбезкэ ааҕа-суруйа үөрэммитэ. Төрөөбүт нэһилиэгэр «Олох саҥардар» колхуоска суотчуттаабыта. Горнай оройуонугар сир салаатыгар (билиҥҥинэн сельхозуправление) инструктордаабыта. Колхуостар салайар кадрдарын курстарыгар үөрэммитэ, тыа хаһаайыстыбатын рабфагын бүтэрбитэ. Комсомол обкомун рекомендациятынан Ленинградка юридическай институкка үөрэнэ барбыта. 1941 сыллаахха 4-с курска үөрэнэ сырыттаҕына сэрии саҕаланан, от ыйын 1 күнүттэн немецкэй халабырдьыттары утары кыргыһыыга кыайыы өрөгөйдүөр диэри кыттыбыта.
Сэрии кэнниттэн Украинскай ССР юстицияҕа министерствотын Кировоградскай управлениетыгар адвокатураҕа консультанынан, үс сыл Дьокуускайдааҕы юридическай оскуола директорынан, 18 сыл Саха Республикатын Үрдүкү Суутун чилиэнинэн, 6 сыл «отут тыһыынчалаахтар» ахсааннарыгар киирсэн Нам улууһун Карл Маркс аатынан колхуоһун председателинэн 12 сыл адвокатынан уонна республикатааҕы юридическай консультация сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.
В.П. Кайгародов «Аҕа дойду Улуу сэриитин I степеннээх», икки «Кыһыл Сулус» орденнарынан» «Берлини ылыы иһин», «Праганы босхолооһун иһин», «Германияны кыайыы иһин» о.д.а. мэтээллэринэн, Саха Республикатын Үрдүкү Советын бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыта. Республика норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ билигин баара буоллар, Улуу Кыайыы 55 сыллаах үбүлүөйүн 90 сааһын томточчу туолан көрсүө этэ. Ону баара 86 сааһыгар ыарахан ыарыы биһиги кэккэбититтэн былдьаан барбыта.
***
Аҕа дойдуну көмүскүүр сэрии хара маҥнайгы күннэриттэн кырыктаах кыргыһыыларга киирсэн, уоттаах сэриини 1945 сыл ыам ыйын 11 күнүгэр түмүктээбит лейтенант, взвод уонна рота командира В.П. Кайгародов мүлчүргэннээх хапсыһыыларын туһунан «Ленинградтан Прагаҕа диэри» ахтыытыгар суруйбут. Ону хайдах да бу биир ыстатыйаҕа толору сырдатар кыаллыбат. Ол иһин сылларынан аҕыйах түгэннэри быһыта тардан билиһиннэрэргэ тиийиллэр.
«Ленинградтан Прагаҕа диэри» ахтыыттан:
- 1941 сыллаахха, сэрии саҕаланыытыгар Ленинградтааҕы юридическай институт 4-с курсугар үөрэнэрим. Сэрии буолаатын кытта икки суукка устата армияҕа ыҥырыллар дьоҥҥо бэбиэскэ тарҕатыспытым уонна комсомольскай этэрээт байыаһын быһыытынан куорат иһигэр буомбаттан көмүскэнэр тутуулары тутуспутум. Сэрии маҥнайгы күннэриттэн өстөөх самолеттара Ленинграды буомбалыы кэлэллэрэ. Куорат салгынтан оборонатын күүстэрэ ону төттөрү охсоллоро. От ыйын 1 күнүгэр армияҕа ыҥырыллыбытым. Остров куорат оройуонугар отделение командирынан сэриигэ киирбитим.
Мин түбэспит кыргыһыыларбыттан саамай кырыктаахтара Псков куораты обороналааһын этэ. Куорат арҕаа өттүнэн Великая диэн өрүһү туоруур улахан тимир суол муостатын тоҕо тэптэрэн баран, куоракка өстөөҕү киллэрбэт туһугар дьүккүөрдээх сэрии буолбута. Ити куораты гитлеровецтар ылбыттарын да кэннэ, 6-7 төгүл босхолотолуу сылдьыбыппыт. Биһиги төттөрү быраҕыллан Псков-Ленинград суолунан чугуйан иһэн, иккис улахан утарсыыны оҥорбуппут. Фашистар 50-60 самолеттара биэстии мүнүүтэ буола-буола буомбалаан, сир-халлаан көстүбэт үлүгэрэ этэ.
Ол курдук сэрии маҥнайгы күннэригэр чугуйуу эрэйин-муҥун, хомолтотун, санаарҕааһынын, өлүүнү-сүтүүнү олорчутун көрсүбүппүт. Атырдьах ыйыгар ыараханнык бааһыран госпиталга киирбитим...
1942 сыл. Ыам ыйыгар байыаннай-пехотнай училищеҕа үөрэххэ ыыппыттара. Ахсынньыга училищены лейтенант званиелаах бүтэрбитим. Степной фронт 5-с гвардейскай танковай армиятын 12-с гвардейскай механизированнай биригээдэтигэр противотанковай взвод командирынан анаммытым. Харьков куораты босхолооһуҥҥа кыттыбытым. Ол кэнниттэн 5-с гвардейскай танковай армия Воронежскай уобаласка Евдоково диэн (билиҥҥитэ Георгиу Деж) станция оройуонугар кылаабынай командование резервэтигэр турбута.
1943 сыл. От ыйын 5 күнүгэр немецкэй-фашистскай сэриилэр Курскай тоҕойго өртөн бэлэмнэммит улахан кимэн киириилэрэ саҕаламмыта. Биһиги 5-с гвардейскай танковай армиябыт от ыйын 7 күнүгэр түүн тревоганан түргэн айаҥҥа турбута. Кылаабынай командующай бирикээһинэн, 250 километр сири тоҕо түһэн, Курскай тоҕой оройуонугар сэриигэ киирэ аттаммыт этибит. Биһигини утары, биһигиннээҕэр элбэх күүстээх, эсесовскай танковай дивизиялар киирэн иһэллэрэ. Биһиэхэ туруоруллубут сорук - кинилэри тохтоторго уонна үлтү сынньарга. Ити кэмҥэ Гитлер танковай дивизиялара 5-с армия обороналанар линиятын тоҕо көппүттэрэ. Суол устун холкутук айаннаан иһэллэрэ. Биһиги армиябыт бу кыргыһыыга эмискэ уоту аһан, соһуччу үлтү сынньыыны саҕалаабыта. Ол түмүгэр, техникаҕа элбэх сүтүгү ылан, өстөөх чугуйан, оборона оҥосторго күһэллибитэ.
Фашистскай Германия танковай дивизияларын мунньан, булгу кыайыыны ситиһэргэ соруктанан, кимэн киириини саҕалаабыта, сүүрбэччэ танковай дивизияларын бырахпыта, ол иһигэр «Мертовая голова», «Адольф Гитлер», «Рейх» диэн танковай, «Улуу Германия» диэн моторизованнай дивизиялары.
Ити кэмҥэ Прохоровка тимир суол станциятыгар аан дойду иккис сэриитин саамай улахан танковай кыргыһыыта буолбута. Итиннэ, төгүрүк биэс километр холобурдаах хонууга сарсыарда халлаан сырдыыта икки өттүттэн утарыта атаакалаан киирэннэр, барыта 1200 танка уонна самоходнай орудиелар бииргэ холбоһон, тутуһан туран кыргыспыттара, экипажтар пушкаларын эргитэ биэрээт, тирээн туран танканы ойоҕоско» ытыалыыллара. Икки өттүттэн бомбардировщиктары ыҥыран аҕалан буомбалатаары оҥостон бараннар, табыллыбатахтара. Танкалар булкуспуттарыттан, бомбардировщиктар хастыыта да эргийэн бараннар, буомба бырахпакка төттөрү барыталаабыттара. Киэһэ халлаан хараҥаран эрдэҕинэ икки өттүттэн бүтүн танкалар төттөрү чугуруйан тахсыбыттара. Ити түүн Уралтан, тимир суолунан хас да эшелонунан, бэйэлэрэ бэлэм экипажтаах танкалар кэлбиттэрэ. Сарсыарда халлаан сырдыыта эмиэ кимэн киирии саҕаламмыта. Нөҥүө күнүгэр, киэҥ хонууга, умайбыт танкалара оттоммут ходуһа бугулун курдук бачыгыраһан тураллара.
От ыйын 13 күнүгэр Прохоровкаттан чугас Кыһыл Знамя диэн хуторга биригээдэ командира Советскай Союз Геройа полковник Борисенко миигин уонна иккис взвод командирын гвардия старшай лейтенанын Поздеевы команднай пууҥҥа ыҥыраат, сонно баар үрдэли биһиги танкаларбыт кэлиэхтэригэр диэри бэйэбит взводтарбытынан фашистскай танкалартан тыыннаахпыт тухары көмүскүүрбүтүгэр бирикээстээтэ. Ити киэһэ этэ. Сонно үрдэлгэ тахсаат, икки взвод, инструкция быһыытынан, ПТР-га анаан дириҥ окуопа хастан, 70 киһилээх 27 противотанковай саалаах, 40 автоматтаах, 100 противотанковай гранаталаах, 15 противотанковай миинэлээх оборона оҥостубуппут.
От ыйын 14 күнүгэр сарсыарда халлаан саҥа сырдаан эрдэҕинэ, аанньа көстүбэт сыыр эргийиититтэн 50-60 танка биһиги диэки аллараттан тахсан иһэллэрин 800 метр сиртэн көрбүппүт. Танкалар чугаһаабыттарын кэннэ, били 27 ПТР-бытынан барытынан уоту аспыппыт, 4 танканы чугастан ойоҕоско ытыалаан уматтыбыт. Умайар танкаттан тахсар танкистары автоматынан ытыалаан балай да өлөртөөтүбүт, 7 танка гусеницаларын быһыта тэптэртээн стройтан таһаарбыппыт.
Танкалар биһиги позициябытын төгүрүйэн кэбиспиттэрэ. Сатыы сэрии - тыһыынчанан гитлеровец биһиги диэки халҕаһалыы анньан иһэрэ. Танка төгүрүйүүтүттэн отделениеларынан тус-туһунан төлө түһэн, биһигиттэн 300-кэ метрдээх сиргэ баар улахан, дириҥ аппаҕа куотан тахсан мүлчү туттарарга командир буоларбынан дьаһал ылыммытым. Ити куотарбытыгар үгүспүтүн, ол иһигэр уонтан тахса киһини танканан тэбистэрэн өлөртөөбүттэрэ. 70-ча киһиттэн 17-бит эрэ тыыннаах ордубуппут, бэйэбит чааспытыгар холбоспуппут. Ити тэҥэ суох кыргыһыыга тыыннаах орпуттар үгүспүт правительственнай наҕараада ылбыппыт, ол иһигэр мин «Кыһыл Сулус» орденынан наҕараадаламмытым.
1944 сыл. Тохсунньуга кылаабынай командование резервэтиттэн тахсан, 4-с танковай армияҕа киирэн, 1-гы Украинскай фроҥҥа сыһыарыллыбыппыт. Ити кэмҥэ Кыһыл армия Польша кыраныыссатыгар тиийэн сэриилэһэрэ...
Биһиги корпуспут, Берлин туһаайыытынан түүннэри-күнүстэри кэриэтэ сэриилэһэн кимэн киирэн иһэн, Нейсе диэн өрүскэ кэлбитэ. Ол кэлэн өрүһү аан бастаан икки ПТР взводунан туораан тахсан, нөҥүө биэрэккэ оборона оҥостон, биригээдэ өрүһү туоруурун хааччыйбыппыт. Мин ити сиргэ уонна гитлеровецтар Нейсе өрүскэ хос-хос бөҕө оҥоһуулаах обороналарын үлтүрүтүүгэ, Берлиҥҥэ барар суол аһыллыытыгар активнай кыттыым иһин иккистээн Кыһыл Сулус орденынан наҕараадаламмытым.
1945 сыл. Ыам ыйын 1 күнүгэр Беелитце куоракка (Берлинтэн 25 км.) хаһан да умнуллубат героическай кыргыһыы буолбута. Берлинтэн соҕуруулуу илин 250 тыһыынчалаах гитлеровецкай армия биһиги пехотнай дивизияларбыт төгүрүктээһиннэригэр ыраах кэннибитигэр хаалбыта баара. Гитлеровецтар төгүрүктээһини тоҕо көтөн, ити күн биһигини ситэн кэлэннэр, бэйэбитин ыкпыттара. Кэннибититтэн ыкпыт күүс 20-чэ тыһыынча киһилээҕэ, ону таһынан иннибитигэр төһөлөөх күүс баара биллибэт. Оттон биһиги биригээдэбит күүһэ, сэриигэ өлөн-сүтэн, 2 тыһыынчаттан эрэ тахса киһибит хаалбыта. Онон Берлини ылыы биир хонук хаалбытын кэннэ, күчүмэҕэй, ыарахан балаһыанньаҕа киирэн, ахсаан өттүнэн уонтан тахса төгүл баһыйар өстөөх күүһүн кытта сэриилэһэр кыһалҕаҕа киирбиппит.
Сарсыардаттан улахан героическай хапсыһыы түмүгэр киэһэ 6 ч. саҕана кыайыынан кынаттаммыппыт. 20 тыһыынча фашиһы сороҕун өлөрөн, сороҕун билиэн ылан, олорчу эспиппит. Ити кыргыһыыга элбэх саллааттарбытын, офицердарбытын сүтэрбиппит. Сарсыныгар Потсдам куоратынан киирэн, Берлини ылыыга кыттыбыппыт.
Берлини ылыы кэнниттэн Чехословакия столицата Прага куорат нэһилиэнньэтин ыҥырыытынан Прагаҕа барарга тревога биллэриллэн, бирикээс тахсыбыта. Берлинтэн Прагаҕа барар территория ситэри босхолоно илик буолан, сэриилэһэ-сэриилэһэ, түүннэри-күнүстэри айаннаабыппыт, ыам ыйын 9 күнүгэр Прагаҕа тиийбиппит. Кыһыл армия сэриитэ модун күүстээх тыһыынчанан танкалаах, артиллериялаах, «катюшалаах» кэлбитин көрөн, немецтэр куотар аакка барбыттара. Сотору суох оҥоһуллубуттара.
Сарсыарда өстөөх танковай армията, кини командующайа генерал Шернер уонна власовецтар тобохторо бэриммэккэ сылдьалларын эһэр бүтэһиктээх кыргыһыыга киирбиппит. Кыайыы бырааһынньыга буолбутун кэннэ 3 күн кыргыһан, элбэх киһибитин өлөртөрөн, уоттаах сэриини 1945 сыллаахха ыам ыйын 11 күнүгэр киэһэ Прагаттан 60 км. сиргэ түмүктээммит, Чехословакияҕа Слани диэн куорат оройуонугар сынньалаҥҥа тахсыбыппыт.
***
Биһиги биир дойдулаахпыт, ытыктыыр Василий Петрович Кайгародовпыт бойобуой суола итинник сындалҕаннаах, мүлчүргэннээх. Кини сырдык олоҕо көлүөнэттэн-көлүөнэҕэ холобур буолуоҕа.
В. Еремеев