РУБРИКАТОР
ЛЕНИНГРАДТАН ПРАГАҔА ДИЭРИ
В.П. Кайгородов сэрии кэнниттэн Украинскай ССР Юстицияҕа министерствотын Кировоградскай управлениетыгар адвокатураҕа консультанынан, Саха АССР Верховнай суутун чилиэнинэн, Якутскайдааҕы юридическай оскуола директорынан, Якутскай куораттааҕы юридическай консультация сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Бойобуой үтүөлэрин иһин икки төгүл Кыһыл Сулус орденынан, «Берлины ылыы иһин» уонна «Праганы босхолооһун иһин» медалларынан наҕараадаламмыт. Фроҥҥа сылдьан партияҕа киирбитэ. Республика норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, РСФСР уонна Саха АССР Верховнай Советтарын Президиумнарын Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыт. Билигин Якутскай куоракка олорор, адвокатынан үлэлиир. Төрөөбүт сирэ - Нам оройуона, Бөтүҥ нэһилиэгэ.
Мин 1941 сыллаахха, сэрии саҕаланыытыгар, Ленинград куоракка Ленинградскай юридическай институт IV курсугар үөрэнэ сылдьар этим. Сэрии буолаатын кытта икки суукка устата армияҕа ыҥырыллар дьоҥҥо бэбиэскэ тарҕатыспытым уонна комсомольскай этэрээт байыаһын быһыытынан куорат иһигэр бомбаттан көмүскэнэр тутуулары тутуспутум. Сэрии маҥнайгы күннэриттэн өстөөх самолеттара Ленинграды бомбалыы кэлэллэрэ. Куорат салгынтан оборонатын күүстэрэ ону төттөрү охсоллоро.
1941 сыллаахха от ыйын 1 күнүгэр армияҕа ыҥырыллыбытым. Остров куорат оройуонугар отделение командирынан сэриигэ киирбитим. Биһиги саллааттарбыт, танкистарбыт уонна летчиктарбыт өстөөх саба түһүүтүгэр күүстээх утарсыыны оҥорбуттара. Киниэхэ элбэх сүтүгү таһаарбыттара. Ол үрдүнэн, өстөөх иннин диэки кимэн киирэн испитэ. Биһиги дьоммут чугуйарга тиийбиттэрэ. Фашистскай армия байыаннай техникатынан биһигини сабырыйара - ордук танкаҕа, самолекка.
Өстөөх кимиитигэр утарса-утарса, күүс баһыйтаран, чугуйан биэрэн испиппит. Оччотооҕу чугуйуу кэмигэр буолбут хас кыргыһыыны киһи барытын кыайан ахтыбат. Мин түбэспит кыргыһыыларбыттан саамай кыырыктаахтара Псков куораты обороналааһын этэ.
Псков куорат арҕаа өттүнэн Великая диэн өрүһү туоруур улахан тимир суол муостатын тоҕо тэптэрэн баран, куоракка өстөөҕү киллэрбэт туһугар улахан дьүккүөрдээх сэрии буолбута. Ити куораты гитлеровецтар ылбыттарын да кэннэ, 6-7 төгүл босхолотолуу сылдьыбыппыт. Ол эрэ кэнниттэн немецкэй-фашистскай сэриилэр нуучча кырдьаҕас куоратын дьэ ылбыттара. Биһиги, төттөрү быраҕыллан, Псков - Ленинград суолунан чугуйан иһэн, иккис улахан утарсыыны биир сиргэ эмиэ оҥорбуппут. Ити сир аатын билигин умнубуппун, онно туох баар обороналанар тутуулар эрдэттэн бэлэмнэммит этилэр: окуопалар, танканы быһыттыыр хаһыылар, онтон да атын объектар. Итиннэ уһун кэмҥэ туруулаһан, Гитлер сиэхситтэригэр элбэх сүтүгү оҥорон баран, эмиэ чугуйарга күһэллйбиппит. Ол кэмҥэ барар суолбутун фашистар 50-60-нуу самолеттара биэстии мүнүүтэ буола-буола бомбалаан, сир-халлаан көстүбэт үлүгэрэ этэ. Аны туран, ити суол устатын тухары, икки өттө туох да сылдьыбат уулаах бадарааннаах этэ. Онон хас бомбалааһын буоллаҕын аайы, суол икки өттүгөр туора сүүрэн тахсан, бадарааҥҥа, дьэбэҕэ түһэрбит. Ол да хантан быыһыай, элбэх киһибит өлөн, бааһыран, үгүс сүтүктэммиппит.
Ол курдук сэрии маҥнайгы күннэригэр чугуйуу эрэйин-муҥун, хомолтотун, санаарҕааһынын, өлүүнү-сүтүүнү олорчутун көрсүбүппүт, билбиппит. Атырдьах ыйыгар, ыараханнык бааһыран, госпитальга киирбитим.
Үтүөрэн баран, тыылга байыаннай чаастарга сырыттахпына, 1942 сыл ыам ыйыгар байыаннай-пехотнай училищеҕа үөрэттэрэ ыыппыттара. Ити училищены 1942 сыл ахсынньы ый бүтүүтүгэр лейтенант званиелаах бүтэрэн баран, Степной фроҥҥа 5-с гвардейскай танковай армияҕа ыытыллан, ити армия 12-с гвардейскай механизированнай биригээдэтигэр противотанковай взвод командирынан анаммытым. Онно кэлэн, Харьков куораты босхолооһуҥҥа кыттыбытым. Ол кэнниттэн 5-с гвардейскай танковай армия Воронежскай уобаласка Евдоково диэн (билиҥҥитэ Георгиу Деж) станция оройуонугар Кылаабынай командование резервэтигэр турбута.
Немецкэй-фашистскай сэриилэр 1943 сыл от ыйын 5 күнүгэр Курскай тоҕойго өртөн бэлэмнэммит улахан кимэн киириилэрэ саҕаламмыта, оттон биһиги 5-с гвардейскай танковай армиябыт 1943 сыллаахха от ыйын 7 күнүгэр түүн тревоганан түргэн айаҥҥа турбута. Кылаабынай Командующай бирикээһинэн, 250 километр сири тоҕо түһэн, Курскай тоҕой оройуонугар сэриигэ киирэ аттаммыт этибит. Сарсыныгар күнүс, бары суолу, хонууну толору айаннаан, буор бөҕөнү көтүтэн, тыһыынчанан танкалар, транспортердар, автомашиналар баран истэхпитинэ, Старый Оскол куорат нэһилиэнньэтэ, гитлеровскай сэриилэр куоракка ыган кэлбиттэриттэн куттанан куотан иһэн, биһиги армиябытын куораттан балтараа километр холобурдаах сиргэ көрсө түстэ. Биһиги армиябыт куоракка киирэн, кыргыһыыга бэлэмнэнэ таарыйа, бэстилиэнэй тохтобулу оҥорбута.
Куорат нэһилиэнньэтэ салгыы куоппакка, биһиэхэ да кэлбэккэ, чочумча хонууга турбута. Саллааттар, офицердар: «Өекөтүн биһигини эрэнэр буоллахтарына куоракка төттөрү кэлиэхтэрэ, оттон эрэммэт буоллахтарына - куота туруохтара», - диэн олохтоохтор хайыылларын кэтэспиттэрэ. Ол кэмҥэ нэһилиэнньэ куоракка төттөрү кэлбититтэн үөрбүппүт уонна бу эрэлгэ дьыаланан эппиэттииргэ, немецтэри хампы сынньарга бөҕө санааны ылыммыппыт.
Биһигини утары, биһигиннээҕэр элбэх күүстээх, эсесовскай танковай дивизиялар киирэн иһэллэрэ. Биһиэхэ туруоруллубут сорук - кинилэри тохтоторго уонна үлтү сынньарга. Ити кэмҥэ Гитлер танковай дивизиялара 5-с армия обороналанар линиятын тоҕо көппүттэрэ. Фашист саллааттара, Кыһыл Армия манан бүттэ диэх курдук туттан, харыларын ньыппарынан, киэптээн, походнай бэрээдэгинэн суол устун холкутук айаннаан иһэллэр эбит этэ.
Бастаан өстөөхтөрү көрсүһүүгэ, биһиги армиябыт субу кыргыһыыга киирэргэ бэлэм испит бойобуой бэрээдэгинэн тоҕо дьулуруйан, атаакалаан киирэн, эмискэ уоту аһан, соһуччу үлтү сынньыыны саҕалаабыта. Ол түмүгэр, техникаҕа элбэх сүтүгү ылан, өстөөх чугуйан, оборона оҥосторго барбыта.
Курскай тоҕойго кыырыктаах кыргыһыыга фашистскай Германия танковай дивизияларын мунньан, булгу кыайыыны ситиһэргэ анаан, кимэн киирииии саҕалаабыта. Ол курдук, биһиги армиябытын утары саамай эрэллээх баһылыыр күүһүн - 20-чэ танковай дивизияларын бырахпыта, ол иһигэр «Мертвая голова», «Адольф Гитлер», «Рейх» диэн танковай, «Улуу Германия» диэн моторизованнай дивизиялары.
Ити кэмҥэ Прохоровка тимир суол станциятыгар аан дойду иккис сэриитин саамай улахан танковай кыргыһыыта буолбута. Итиннэ, төгүрүк биэс километр холобурдаах хонууга, сарсыарда халлаан сырдыыта икки өттүттэн утарыта атаакалаан киирэннэр, барыта 1200 танк уонна самоходпай орудиелар бииргэ холбоһон, тутуһан туран кыргыспыттара, экипажтар пушкаларын эргитэ биэрээт, тирээн туран танканы ойоҕоско ытыалыыллара. Икки өттуттэн бомбардировщиктары ыҥыран аҕалан бомбалатаары оҥостон бараннар, табыллыбатахтара. Танкалар булкуспуттарыттан, бомбардировщиктар хастыыта да эргийэн бараннар, бомба бырахпакка төттөрү барыталаабыттара. Киэһэ, халлаан хараҥаран эрдэҕинэ, икки өттүттэн бүтүн танкалар төттөрү чугуруйан тахсыбыттара. Ити түүн, ордубут танкистар, сэрииттэн долгуйбуттара ааспакка уонна танк иһигэр умайан өлбүт табаарыстарын ахтыһан, кэпсэтэн тахсыбыттара. Ити түүн Уралтан, тимир суол хас да эшелонунан, бэйэлэрэ бэлэм экипажтаах танкалар кэлбиттэрэ. Онно көрдөххө, бу эбии кэлбит танкалар экипажтара, урут сэриилэһэ илик, танковай училищены сабыс-саҥа бүтэрбит эдэркээн оҕолор этилэр. Танкалары түүнү быһа сүөкээбиттэрэ уонна сзриилэспит танкистары командирынан анаан, оттон саҥа кэлбиттэри кинилэр командаларыгар биэрэн, сарсыарда халлаан сырдыыта эмиэ кимэн киириигэ илдьибиттэрэ. Нөҥүө күнүгэр, киэҥ хонууга, умайбыт танкалара оттоммут ходуһа бугулун курдук бачыгыраһан тураллара.
1943 сыллаахха от ыйын 13 күнүгэр 12-с гвардойскай биригээдэ, ол иһигэр биһиги ротабыт, инники линияҕа Кыһыл Знамя диэн хуторга Прохоровкаттан чугас баар этибит. Ити кэмҥэ биригээдэ командира Советскай Союз Геройа полковник Борисенко миигин уонна иккис взвод командирын гвардия старитай лейтенанын Поздеевы команднай пууҥҥа ыҥыраат, сопно баар үрдэли биһиги танкаларбыт кэлиэхтэригэр диэри бэйэбит взводтарбытынан, фашистскай танкалартан тыыннаахпыт тухары көмүскүүрбүтүгэр бирикээстээтэ. Ити киэһэ этэ. Сонно үрдэлгэ тахсаат, икки взвод, инструкция быһыытынан, ПТР-га анаан дириҥ окуопа хастан, 70 киһилээх 27 противотанковай саалаах, 40 автоматтаах, 100 противотанковай гранаталаах, 15 противотанковай миналаах противотанковай оборонаны оҥостон бүтэрбиппит.
Обороналанар позицияны олорчу бүтэрэн да баран, кыайан утуйбатахпыт: сарсыарда «тигрдэр», «пантералар» манан кимэн киирэллэрэ саарбахтаммат этэ, онон хайдах кинилэри тохтотору - үлтүрүтэри дуумайдыыр этибит.
От ыйын 14 күнүгэр сарсыарда халлаан саҥа сырдаан эрдэҕинэ, аанньа көстүбэт сыыр эргийиититтэн 50-60 танк биһиги диэки аллараттан тахсан иһэллэрин 800 метр сиртэн көрбүппүт, Ыарахан, орто, аҥардарын кэриҥэ чэпчэки танкалар этилэр.
Танкалар биһиэхэ чугаһаабьгттарын кэннэ, били 27 ПТР-бытынан барытынан уоту аспыппыт, 4 танканы чугастан ойоҕоско ытыалаан уматтыбыт. Умайар танкаттан тахсар танкистары автоматынан ытыалаан балай да өлөртөөтүбүт. Тохтообокко ниһийэн кэлэ турар танкалар дөксө чугаһаабыттарын кэннэ, противотанковай минанан уонна гранатанан 7 танк гусеницаларын быһыта тэптэртээн, стройтан таһаарбыппыт.
Ити кэмҥэ танкалар биһиги позициябытын төгүрүйэн кэбиспиттэрэ уонна окуопаҕа чугаһаабакка эрэ пулеметунан, пушкаларынан ытыалаан барбыттара. Онно өйдөөн көрбүппүт: аны сатыы сэрии - тыһыынчанан гитлеровец биһиги диэки халҕаһалыы анньан иһэрэ!.. Немец пехотата тиийэн кэллэ да - билиэҥҥэ түбэһэр куттал бу ыган кэлбитэ. Билиэҥҥэ барыахтааҕар өлүөхпүт диэн быһаарынан, танк төгүрүйүүтүн отделениеларынан тус-туспа толо түһэн, биһигиттэн 300-кэ метрдээх сиргэ баар улахан, дириҥ аппаҕа куотан тахсан мүлчү туттарарга, мин командир буоларым быһыытынан, дьаһал ылыммытым. Ити куотарбытын танкалар - эккирэтэ сылдьан үтүспүтүн, ол иһигэр 10-н тахса киһибитин тэпсэн олөрбүттэрэ. 70-ча киһиттэн 17-бит эрэ тыыннаах ордубуппут уонна бэйэбит чааспытыгар холбоспуппут.
Ити тахсан баран истибиппит: биригээдэ командира Борисеико биһигини улахан күүхтээх танк атаакатыгар түбэстилэр диэн, үрдэли быраҕан төттөрү кэлэрбитигэр бирикээстээбит. Ол бирикээһин связной Лосев диэн рядовойуна ыыппыта биһигиттэн 200 метр сир хаалтын кэннэ өлбүт. Онон бирикээһи ылбакка хаалбыппыт. Өскөтүн бирикээһи ылбыппыт да буоллар, танк төгүрүйүүтүттэн итинтэн атыннык тахсар кыах суоҕа. Төгүрүйүүттэн тахсыбыппыт кэннэ, биһиги танкаларбыт эргийэн кэлэннэр, эмиэ улахан кыргыһыы буолбута.
Ити тэҥэ суох кыргыһыыга өстөөх төгүрүйүүтүттэн тахсыбыт 17 киһи үксэ правительственнай наҕараада ылбыппыт, ол иһигэр мин Кыһыл Сулус ордены ылбытым.
Ити курдук немецкэй-фашистскай сэриилэр улахан утарсыыларын үлтүрүтэн, элбэх куораттары, нэһилиэнньэлээх пууннары, ол иһигэр Томаровканы, Богодуховы, Белгороды босхолообуппут. Ол кэнниттэн улахан кыргыһыы түмүгэр Харьков куораты босхолооһуҥҥа сылдьыбытым. Харьковы босхолооһун кэнниттэн биһиги чааспыт кылгас кэмҥэ Харьков таһыгар Дергачевскай оройуон Безруковка диэи дэриэбинэтигэр сынньана тахсыбыппыт. Сынньалаҥ кэнниттэн Полтава куоратынан Кременчуг таһынан Днепр өрүһү туораабыппыт. Арҕаа биэрэккэ тахсан, Черкасскай, Кировоградскай уобаластар элбэх нэһилиэнньэлээх пууннарын босхолообуппут. Ол курдук Петровканы, Шаровканы, Знаменка диэи тимир суол узловой станциятын, Уральскайы, Ивановканы, Зеленай-Яры, Уваровканы, Ефимовканы, Александровканы, Верещагины босхолообуппут. Краснай дэриэбинэҕэ кэлэн олордохпутуна, биригээдэ командира Борисенко штабка ыҥыран ылан баран: «Каменскай диэн тыаҕа (немецтэр тыыллара) Дубовой диэн командирдаах партизанскай этэрээт баар, сарсын түүн онно фрону уҥуордаан тахсаҥҥын, ити этэрээт биһиги чааспытын кытта биир сибээстээх сэриилэһэригэр сорудаҕы тиэрт» диэн бирикээстээбитэ. Онно бэйэбэр талларбыта: чааскыттан саллаат ылан, эбэтэр бэйэҥ соҕотоҕун бараҕын дуу диэн. Мин соҕотоҕун барарга быһаарыммытым. Фрону улахан эрэйэ суох туораабытым уонна ойуурга киирэн өр баҕайы көрдөөн, партизаннар лааҕырдарын булбутум. Лааҕырдара кураанах буолан биэрдэ, ол түүнүгэр фрону этэҥҥэ туораан, чааспар төннөн кэлбитим. Партизаннар хата, фрону туораан, биһиги чааспытыгар утары тахсыбыттар этэ.
Ити кэнниттэн 1943 сыл ахсынньы ыйыгар (күһүн өйдөөбөппүн) биригээдэ командира: «Бу түүн 20 киһилээх фрону туораан тахсан, Голиково диэн сэлиэнньэҕэ тиий. Онно немецтэр танковай армияларын штаба олорор, бүгүн Гитлер төрөөбүт күнүн бырааһынньыктыахтаахтар, ол бырааһынньыгы ыһыахтааххыт уонна түүн эмискэ автоматынан ытыалаан, противотанковай гранатанан быраҕан, аймаан бараҥҥыт ойуурга түһэн, фрону туораан төннөөрүҥ», - диэн бирикээс биэрдэ.
Ити бирикээһи толоро, 20 киһи буолан, түүн фрону туораабыппыт. Ойуурунан айаннаан, Голиковоҕа тиийбиппит, онно бырааһынньык буола турар сибикитэ биллибэт этэ, оттон танкалар көстөр этилэр. Дьиэлэр түннуктэригэр уот суоҕа. Биһиги саллааттарбыт сэлиэнньэ икки кытыытыгар тиийбиттэрин кэннэ, «кэпсэтии быһыытынан, саҕалааҥ!» диэн ракетанан бэлиэ биэрбитим. Онто гранатаны быраҕаттаан, автоматынан ытыалаан баран, ойуур диэки сырсыбыппыт. Ол сырсарбытын аҕай кытары фрицтэр ракетаны ыйаталаан, сир-дойду барыта күнүскү курдук сырдаан таҕыста, онтон биһигини ытыалаан биир киһибитин өлөрбүттэрэ, икки киһибит бааһырбыгтара. Ойуурга тахсан, бааһырбыт дьоммутугар маҥнайгы көмөнү оҥорон баран, халлаан сырдыан иннинэ фрону туораан, бэйэбит чааспытыгар кэлбиппит. Биһиги ытыалыыр тыаспыт штабка иһиллэ турар эбит (быһа барыыга штабтан 5-6 км ыраах сир).
1944 сыл тохсунньу ыйыгар Кылаабынай командованиө резервэтиттэн тахсан, 4-с танковай армияҕа киирэн, 1-гы Украинскай фроҥҥа сыһыарыллыбыппыт. Ити кэмҥэ Кыһыл Армия Польша кыраныыссатыгар тиийэн сэриилэһэрэ.
Бэһис корпус тимир суолунан айаннаан, Знаменка, Тернополь, Жмеринка, Львов, Перемышль, Ярослав куораттарынан айаннаан, Польша территориятыгар киирэн Жешув, Дембина, Краков куораттарынан Чехословакия кыраныыссатыгар тиийэн, Моравска-Острава диэн куораты ылар иһин ыытыллыбыт кимэн киириигэ кыттыбыппыт. Ити куоракка барар асфальт суоллары фрицтэр миналаан кэбиспиттэр этэ. Куорат кытыытыгар элбэх өстөөх танкалара көстүбэт гына сиргэ тимирэ сытаннар ытыалыыллара. Суолтан туораатыҥ да - бүтүннүү бадараан. Биһиги пехотабыт бадараанынан кимэн киирэн испитэ. Ол бириэмэҕэ гитлеровецтар артиллериянан, алта уостаах минометунан уоту аспыттара, самолетунан саба түспүттэрэ. Онуоха: «Тохтоон, окуопата хастыҥ!» - диэн бирикээс кэлбитэ, онон биһиги бадараан ортотугар окуопа хастыбыппыт. Төһөнү хаһаҕын да - соччонон муустаах уу туола турара, онуоха эбии үөһэттэн хаардаах ардах сытытара. Оттон саллааттар таҥастара баата тэлэгириэйкэ, баата ыстаан уонна синиэл. Снаряд аттыбытыгар кэлэн түстэҕинэ, өлүмээрибит, муустаах уубутугар умсан ылар этибит. Уолдьахтаах курдук, тыал түһэн, тымныйан, таҥаспыт мууһуран хаалбыта, онон ити куораты кыайан ылбакка, түүн бадарааммытыттан төннөн тахсыбыппыт.
Сарсыныгар тымныйан, ыалдьан, госпитальга сүүһүнэн киһи киирбитэ, мин эмиэ, тулуйуох курдук буолан иһэн, 2-3 хоноот, эмиэ госпитальга киирбитим.
Ол кэнниттэн биһиги корпуспутун атын туһаайыыга - Берлин диэки бырахпыттара. Онно Леобшютц диэн немец куоратын ылбыппыт. Ити куорат таһыгар Бадевитц, Ратибор, Бискау, Залисвальде. Блейхвитц диэн нэһилиэнньэлээх пууннары ылаттаабыппыт. Берлиҥҥэ кимэн киирэн иһэн, аара, байыаннай билиэннэйдэр лааҕырдарын хаһы да босхолообуппут, ол иһигэр Дахауны босхолооһун бэҕэһээ буолбут курдук өйбөр үчүгэйдик иҥмит. Өстөөхтөр куоталларыгар билиэннэйдэр лааҕырдарын, ыскылааттары, атын да тутуулары, объектары олорчу хатаан бараннар, күлүүстэрин тылын бэйэлэрэ илдьэ бараллар эбит.
Билиэннэйдэр лааҕырдара олус бөҕө гына, үс хос хатыылаах боробулуоханан төгүрүтүллэр. Эбиитин, ити боробулуоха устун үрдүк күүрүүлээх электрическэй тогу ыытар эбит этилэр.
Фашистар куоппуттарын кэннэ, биһиги кэлиэхпитигэр диэри лааҕыр хаайыылаахтара бэйэлэрин күүстэринэн лааҕырдарын алдьатан тахсаары соруммуттар да, кыайан алдьатар кыаҕа суох буоланнар, лааҕыр иһигэр бөлүөҕэн сылдьаллара. Минердар кэлэннэр, лааҕыр үс хос күрүөтүн электрическэй уотун быспыттарын кэннэ, танкалар пушкаларын кэннилэрин диэки эргитэн бараннар, ол күрүөнү бэрт түргэнник тоҕута анньан кэбиспиттэрэ. Онуоха, дьэ, уҥуохтаах тирии буолбут, хоргуйбут дьон, араас омук -Америка, Англия, Фрапция, Чехословакия, Югославия, Польша билиэннэй саллааттара уонна биһиги билиэннэйдэрбит үөрүүлэригэр ытаһа-ытаһа, улаханнык долгуйан көрсүбүттэрэ. Советскай саллааттары кууһан ыла-ыла, сыллыы-ууруу тураннар, бэйэлэрин тылларынан махталларын, үөрүүлэрин этэллэрэ. Босхолооччулар чугас туох баарынан өйдөбүнньүк бэлэх туттарбыттара. Мин биир французка велосипеды, биир англичаҥҥа бэгэччэк чаһытын туттарбытым. Ити кэмҥэ танкалар лааҕыр харабылын аһылыгын ыскылаатын тоҕо анньан элбэх баҕайы халбаһыны, арыыны-эти, арыгыны, шоколады, о.д.а. астары муспуттарын булбуттара. Байыаннай врачтар кэлэннэр босхоломмуттарга хайдах аһыыр туһунан лекция аахпыттара. Кинилэр хонтуруолларынан, нуормалааһыннарынан, босхолооһун бырааһынньыгын оҥорбуппут. Босхоломмуттарга хааппыла курдук кыһыл арыгыны куппуттара, халбаһыны, атын да аһы эмиэ нуормалаан биэрбиттэрэ, онуоха бу муннаахтарыҥ холуочуйан хаалбыттара. Бары омуктар тылларынан үөрүү-көтүү күйгүөрэ өрө оргуйан олороро.
Биһиги корпуспут, Берлин туһаайыытынан түүннэри-күнүстэри кэриэтэ сэриилэһэн кимэн киирэн иһэн, Нейсе диэн өрүскэ кэлбитэ. Ол кэлэн, өрүһү аан бастаан икки ПТР взводунан туораан тахсан, нөҥүө биэрэккэ оборона оҥостон, биригээдэ өрүһү туоруурун хааччыйбыппыт. Ити өрүһү туоруу сылдьан: «Лена өрүскэ тэҥнээтэххэ, быыкаайык да буолан баран аатырар эбит», - дии санаабытым. Уҥуор туораан тахсан, табыгастаах үчүгэй оборонаны оҥостон, немецтэр атаакаларын тохтотон, бэйэбит биригээдэбит өрүһү кыра сүтүктээх туорааһынын ситиспиппит. Мин ити сиргэ уонна гитлеровецтар Нейсө өрүскэ хос-хос бөҕө оҥоһуулаах обороналарын үлтүрүтүүгэ, Берлиҥҥэ барар суол аһыллыытыгар активнай кыттыым иһин иккистээн Кыһыл Сулус орденынан наҕараадаламмытым.
Берлиҥҥэ улам чугаһаан испиппит, ол иһэн, биир киэһэ ханнык эрэ ойуурга мунньан политүлэһиттэр элбэх лекциялары аахпыттара. Лекциялар быыстарыгар үстүү Георгиевскай кириэстээх хас да кырдьаҕас оҕонньоттор бэйэлэрэ хайдах сэриилэспиттэрин туһунан эмиэ кэпсээбиттэрэ. Политүлэһиттэр Берлин сэриитигэр биһиги улуу полководецтарбыт Кутузов, Суворов албан ааттарын ессө үрдэтэн, геройдуу охсууну оҥоруохтаахпыт дииллэрэ.
Ити кимэн киирэн иһэн, Мускау, Калау, Лукенвальде, Виттенберг, Беелитц диэн куораттары ылаттаабыппыт.
1945 сыллаахха ыам ыйын 1 күнүтэр Беелитце куоракка (Берлинтэн 25 км) хаһан да умнуллубат героическай кыргыһыы буолбута. Берлинтэн соҕуруулуу илин 250 тыһыынчалаах гитлеровскай армия биһиги пехотнай дивизияларбыт төгүрүктээһиннэригэр ыраах кэннибитигэр хаалбыта баара. Гитлеровецтар төгүрүктээһини тоҕо көтөн, ити күн биһигини ситэн кэлэннэр, бэйэбитин ыкпыттара. Кэннибититтэн ыкпыт күүс 20-чэ тыһыынча киһилээҕэ, ону таһынан иннибитигэр төһөлөөх күүс баара биллибэт. Оттон биһиги биригээдэбит күүһэ, сэриигэ өлөн-сүтэн, 2 тыһыынчаттан эрэ тахса киһибит хаалбыта. Онон Берлини ылыы биир хонук хаалбытын кэннэ, күчүмэҕэй, ыарахан балаһыанньаҕа киирэн, ахсаан өттүнэн уонтан тахса төгүл баһыйар өстөөх күүһүн кытта сэриилэһэр кыһалҕаҕа киирбиппит.
Ыам ыйын 1 күнүгэр сарсыардаттан улахан героическай хапсыһыы түмүгэр киэһэ 6 чаас саҕана кыайыынан кынаттаммыппыт. 20 тыһыынча фашиһы сороҕун өлөрөн, сороҕун билиэн ылан, олорчу эспиппит.
Ити кыргыһыыга элбэх саллааттарбытын, офицердарбытын сүтэрбиппит. Киэһэ өлбүт дьоннорбутун таһан, Беелитце куорат киин площадыгар братскай ииҥҥэ көммүппүт. Сарсыныгар Потсдам куоратынан киирэн, Берлини ылыыга кыттыбыппыт.
Берлини ылыы кэнниттэн Чехословакия столицата Прага куорат нэһилиэнньэтэ фашистскай Германия утары бастаанньа оҥорбутун, гитлеровецтар куораты иккиһин ылан кыргаары бэлэмнэнэн эрэллэрин туһунан радионан Кыһыл Армияҕа Прага нэһилиэнньэтин ыҥырыытын истибиппит. «Бэрт түргэнннк өрүһүйэ кэлэн быыһаатаххытына эрэ биһиги тыыннаах хаалабыт, оттон кыратык да хойутаатаххытына - бары өлбүппүт кэннэ кэлэр кутталга киирэн олоробут», - диэн этиллибит этэ. Ити кэмҥэ, Прагаҕа барарга тревога биллэриллэн, бирикээс тахсыбыта. Берлинтэн Прагаҕа барар территория ситэри босхолоно илик буолан, сэриилэһэ-сэриилэһэ, түүннэри-күнүстэри айаннаабыппыт, ол түмүгэр ыам ыйын 9 күнүгэр Прагаҕа тиийбиппит. Прага нэһилиэнньэтэ бастаанньа оҥорон, гитлеровецтары куораттан үүрэн таһааран баран, куорат иһигэр бары суолу, уулуссаны хабан туох илиигэ түбэһэринэн - мебелинэн, дьааһыктарынан, буочуканан уонча метр үрдүктээх баррикада оҥостон, ким тугу буларынан - булт саатынан, сүгэнэн, атырдьаҕынан сэбилэнэн баррикадаҕа сыталлара. Оттон куорат таһыгар фашистскай сэриилэр фронтан хомуйан элбэх артиллерияны, танканы аҕалан атаакалаан төттөрү ылаары бэлэмнэнии бөҕөнү бэлэмнэнэ сылдьаллар эбит. Кыһыл Армия сэриитэ модун күүстээх тыһыынчанан танкалаах, артиллериялаах, «катюшалаах» кэлбитин көрөн, өстөөхтөр куотар аатыгар барбыттара, ону тутуу былдьаһан, биһиэннэрэ танкаттан ытыалаан, сотору кинилэр, үрэллэн, суох буолбуттара.
Бастаан, биһиги танкаларбыт куоракка чугаһаабыттарын пражаннар билбэккэ, немец танкалара диэн улахан кутталга киирбиттэр, арай танкистар кыһыл былааҕы танкаларга таһаарбыттарыгар уонна танкалар сулустарын көрөн эрэ билбиттэрэ. Өлүүттэн өрүһүллүбүт пражаннар, бары баррикадалары, улицалары аһыталаан баран, үөрүүлэригэр ытаһа-ытаһа, утары сырсан киирбиттэрэ. Танк үрдүгэр, массыынаҕа тахсан, уураһыы-куустуһуу буолбута, ол кэнниттэн бэркэ сэрэнэн айаннаан, куорат киин площадыгар тиийэн тохтообуппут. Ол икки ардыгар, нэһилиэнньэ эмискэ суох буолбута - дьиэлэригэр баран киэргэнэн, национальнай көстүүмнэрин кэтэн, биһигини иккистээн көрсө кэлбиттэрэ. Сорохтор кэпсэтэр наадатыгар библиотекаттан нууччалыы-чехтии тылдьыттары аҕалбыт этилэр. Сонно, площадка, босхоломмут уруулуу омуктар бырааһынньыктарын тыл этэн аспыттара, үҥкүүнү, ырыаны, музыканы нууччалыы, чехтии тардан кэбиспиттэрэ. Ол кэнниттэн, нэһилиэнньэ баҕатынан, барыбытын дьиэлэригэр ыҥыран хонноро, бырааһынньыктата илдьэ барбыттара. Миигин уонна икки саллааппын ханнык эрэ музыкант илдьэ барбыта. Аан бастаан кэпсэтии, аһааһын буолбута. Онтон дьиэлээх хаһаайын музыкаҕа оонньообута. Ол кэнниттэн баанньыкка ыҥырбыттара. Баанньыктана киирэрбитигэр: «Туох баар таҥаскытын манна хааллараҕыт», - диэбиттэрэ уонна бэйэлэриттэн ис таҥас, халаат биэрбиттэрэ. Суунан баран, бэлэм оҥоһуллубут ороҥҥо, ыраас таҥаска утуйан хаалбыппыт. Сарсыарда турбуппут: хаһаайка таҥаспытын уһун түүнү быһа сууйан, куурдан уонна өтүүктээн, аттыбытыгар аҕалан уурбут этэ. Биһиги ону сарсыарда кэтэн, ыраас таҥастаах дьон буола түспүппүт.
Уруулуу омук ис сүрэҕиттэн үөрбүт-көппүт эйэлээх сыһыаныгар киириибит сүрэхпитин уоскуппута, эйэлээх олоҕу санаппыта. Олус чэпчии түспүппүт.
Сарсыарда өстөөх танковай армията, кини командующайа генерал Шернер уонна власовецтар тобохторо бэриммэккэ сылдьалларын эһэр бүтэһиктээх кыргыһыыга киирбиппит. Кыайыы бырааһынньыга буолбутун кэннэ 3 күн кыргыһан, элбэх киһибитин өлөртөрөн, уоттаах сэриини 1945 сыллаахха ыам ыйын 11 күнүгэр киэһэ Прагаттан 60 км сиргэ түмүктээммит, Чехословакияҕа Слани диэн куорат оройуонугар сынньалаҥҥа тахсыбыппыт.
1984 с. Ахсынньы. Якутскай к.