РУБРИКАТОР
Мандолиналаах сэрииһит
Ааспыт үйэ маҥнайгы аҥарыгар мин, 19 саастаах эдэр специалист, Комсомол путевкатынан Кырыс-оһорбо сиргэ (Целинаҕа) Казахстаҥҥа тиийбитим. Алатау хайатын быыһыгар хойдору аттаан тиритэ-хорута сырыттахпына, биир джигит атынан сүүрдэн кэлэн: «Кенжа, тез аулҕа бар, Сибирдэн сэн муҕаллимын келда». Тылбааһа: «Кеша, аулга түргэнник тиий, эн учууталыҥ Сибииртэн кэлбит». Географияны үөрэппэтэх уйгур уола Саха сирэ ханна баарын билбэккэ: «Сибииртэн кэлбит», - диэн быһаардаҕа. Хадаар майгылаах ишак көлөбүн миинэн, хайаҕа баар жайляуттан (сайылыктан) таҥнары Кар-Кара өрүс хочотугар олохсуйбут аулбар айаннаатым. Хайаны өрө дабайарыгар өрүү өсөһөр өсүөлүм таҥнары түһүүгэ өр-өтөр гыммата, дойдутугар төннөрүн билэн, үөрэн үөгүлүү-үөгүлүү хонор-сүтэр шатерым таһыгар ойутан аҕалла. Көлөбүн мэччитэ ыытан баран ураһабар чугаһаабытым, иһирдьэ дьон саҥата куп-куугунас, домбра тыаһа дап-дааҕынас, ырыа-тойук эгэлгэтэ эйээрэр. Киирэн «ассалому алейкум» диэн эҕэрдэлээбиппэр истиҥник хардардылар. Аксакааллар олороллор эбит. Кинилэртэн кыбыстан кырыы сиргэ курпачаҕа олорон истэхпинэ, миигин куруук өйүүр, үөрэтэр-такайар Эстемесов зоотехнигым ойон туран, шатер бочуоттаах миэстэтигэр көбүөргэ олорор киппэ көрүҥнээх киһиэхэ сиэтэн илтэ. Таһыттан киирбит киһи хараҥаҕа хараҕым үөрэниэр диэри симириктэтэ-симириктэтэ өйдөөн-дьүүллээн көрбүтүм: учууталым Георгай Иннокентьевич Емельянов олорор эбит. Илиитигэр домбралаах, иннигэр дастархааҥҥа хой (бараан) төбөтө сытар (хой төбөтүн мусульманнар ытыктыыр ыалдьыттарыгар сиэтэллэр), кымыс, бешбармак, атын ас арааһа.
Ыраах сиргэ соһуччу көрсүһүү. Георгай Иннокентьевич мин аулбар кэлбитэ икки хоммут эбит. Казахтар, уйгуурдар кинини үчүгэйдик көрсөн, эмис бараан этинэн бешбармак буһаран, арака, кымыс иһэрдэн ыллыы-туойа олороллор. Биһиги учууталбыт омуктар ортолоругар «былааһы» ылыаҕын ылбыт. Элбэҕи билбит-көрбүт муударай киһи астык сөҥ куолаһынан саҥаран-иҥэрэн күппэрдээн, дэгиттэр музыкант буолан домбраҕа начаас казахтар мелодияларын оонньоон, сахалыы-нууччалыы ыллаан, олохтоохтор куттарын олох туппут этэ.
Георгий Иннокентьевич Кавказ диэки курортка баран иһэн мин ыарыһах аҕам көрдөһүүтүнэн кый ыраах Алатау хайатын арҕаһыгар, Кытай кыраныыссатын аттыгар сытар аулга миигин көрсөөрү тиийбит. Аҕабыныын доҕордуу этилэр. Чаллаайыга, Уу харахха мэлдьи бииргэ балыктыыллара, бултууллара.
Учууталым ыалдьыттаабытын кэннэ казахтар, уйгуурдар миэхэ сыһыаннара өссө ордук истиҥ-иһирэх буолбута. Төһө да билиган 66 саастаах оҕонньор буолларбын, оччотооҕуга миэхэ, олох эдэр киһиэхэ, убайым кэриэтэ буолбут учууталым барахсан тиийэн өйөөбүтүн отой умнубаппын.
Киһи кэрэмэһэ диэн баар эбит буоллаҕына Георгий Иннокентьевич этэ. Учууталбыт тус олоҕо кини кэнниттэн кэлбит эдэр көлүөнэҕэ дьиҥнээх үтүө холобур буолбута.
Емельянов Г.И. 1913 сыллаахха Ньурба улууһун I Дьаархан нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Оччотооҕуга тыа оҕотун сиэринэн оҕо сааһыттан үлэҕэ сыстыбыта. Өлүөн аҕай иннинэ суруйбут ахтыыттыттан аахтахха, баара-суоҕа 9 эрэ саастааҕар I Дьаархаҥҥа дьаамсыктаабыт. Төрөөбүт түөлбэтигэр оскуола суох буолан, дьоно эрдэ уолларын үөрэххэ биэрбэтэхтэр.
Чугас оскуола Хатыҥ Сыһыы диэн 2 көстөөх сиргэ баара үһү. Онно бу оҕону олордор ыал көстүбэтэх. Биирдэ сайыҥҥы каникулларыгар кэлбит ыаллыы олорор Кузьминнар уолаттара Түгэх диэн күөл таһыгар оонньуу сылдьан Гошаттан ыйыппыттар: «Гоша, тыы диэн тугуй?» Акаарыны миигин булбуттар дии санаат, кыыһыран тарбаҕынан биэрэккэ сытар тыыны көрдөрбүт. 3-с кылааһы бүтэрбит үөрэхтээх бөтөстөр күлсэн алларастаабыттар уонна «ты» диэн нуучча тыла «эн» диэн суолталаах диэн соһуппуттар. Гоша «ты» диэн нуучча тылын билбэтиттэн кыбыстан, хомойон, доҕотторуттан ытамньыйбытынан төрөппүттэрин хотон салҕааһыннаах балаҕаннарын диэки буута быстарынан сүүрэн тиийэн дьонугар эппит: «Таһынааҕы ыал уолаттара биир да нууччалыы тылы билбэккин диэн миигин күлүү-элэк гыналлар. Оскуолаҕа биэрбэтэххитинэ эһигиттэн күрүөм!»
Төрөппүттэрэ тэҥнэһиэхтэрэ дуо, чороччу улааппыт 13 саастаах уолларын 1926 сыллаахха маҥнайгы кылааска сиэтэн илпиттэр. Хата, барыларын дьолугар, кинилэр алаастарыттан чугас, 7 биэрэстэлээх Чаппандаҕа, начаалынай оскуола аһыллан абыраабыт. Оччолорго 7 км. сир чугас диэн буолара. Бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи сытар алаастарга бытанан олорор кэмнэргэ үгүс оҕо 5-7 биэрэстэлээх сиртэн сатыы сылдьан үөрэммитэ. Холобура, мин төрөөбүт түөлбэбэр «Шмидт» колхуоска баар оскуолаҕа Коля Гоголев (кэлин профессор, Россия тустууга чемпиона буолбут Николай Антонович Гоголев) Балыйаттан, Кыһыл дэриэбинэттэн 5 км сиртэн, Ваня Оконешников - математикаҕа олус дьоҕурдаах доҕорум (мин ахсаан үөрэҕэр мөлтөх буоламмын киниттэн элбэхтик устубутум), ийэтэ суох тулаайах эрэйдээх Үөт арыы диэн 7 биэрэстэлээх сиртэн ханныктаах да тымныыга оскуолаларыгар кэлээхтииллэрэ. Киэһээ боронуйга сүөһү көрөр дьонноругар төннөллөрө. Оҕо эрдэхтэринэ ыарахан олоххо олорбут ити икки уолтан биирдэрэ Николай Гоголев соторутааҕыта соһумардык биһиги кэккэбититтэн туораабыта, Иван Оконешников инбэлиитинэн эрдэ биэнсийэҕэ тахсыбыта. Кинилэр иккиэн Г.И.Емельяновка ситиһиилээхтик үөрэммиттэрэ.