РУБРИКАТОР
СҮРЭХ ХАҺАН ДА ОСПОТ БААҺА
Дмитрий Гаврильевич тута утуйан биэрбэккэ кэтэх тардыстан хараҥа хоһун үрдүн одуулаһа сытта. Кини утуйар уутун ол дьылларга полкатын командира, уруккута подполковник Николай Сергеевич Мальцев ыыппыт ахтыы суруга аймаата.
* * *
Урукку бойобуой доҕорун, командирын кинилэр 85-с гвардейскай дивизия 249-с стрелковай полкатыгар көрсүбүт, биир өлүүгэ-тиллиигэ киирсибит саллаат доҕотторун мүөссүөннэрин бу кэлбит сурук эмиэ санатта. Сүрэхтэн хаһан да оспот баас буолбут умнуллубат дьыллар түгэннэрэ бу элэҥнэһэн кэллилэр.
Дмитрий Гаврильевич утуйуо суоҕун билэн, мээнэ эрэйдэнэн эргийэ-урбайа сытыахтааҕар, тыаһа суох туран, ыскаабыттан докумуоннардаах, хаартыскалардаах уонна бүгүн туппут суругун укпут паапкатын ылан, утуйар хоһуттан саалаҕа таҕыста. Кини бэрт элбэхтик сыымайдаабыт суруктарын, докумуоннарын, хаартыскаларын, бойобуой доҕотторо бырааһынньыктарга ыыппыт эҕэрдэлиир открыткаларын адьас саҥа көрөн эрэрдии арыйталаан барда.
Ол олордоҕуна кэргэнэ Анисия Гаврильевна саала аанын оргууй аһан киирэн кэллэ уонна уу-чуумпуну аймаабаттыы: «Хайа, доҕор, ыарыйдын дуу? Утуйан биэрбэккэ эрэйдэннин даҕаны», - диэн тэҥҥэ кырдьыбыт олоҕун доҕоруттан ыйытта.
Кэргэнэ сэриигэ ылбыт баастара аалан, арыт сытан хааллаҕына, Анисия Гаврильевна тэҥҥэ эрэйдэнэр буолан, бу киэһэ эмиэ тилэх уопсубутунан ити туран кэллэҕэ дии.
Педагогическай үлэ ветерана Анисия Гаврильевна кэргэнэ урукку бойобуой доҕотторун хаартыскаларын саҥата суох тонолуппакка одуулаһа олороруттан уонна элбэх суруктар, кумааҕылар остуолга тэлгэммиттэрин көрөн холкутуйа түстэ. Кини Миитэрэйэ сүрэҕэр, дууһатыгар иҥмит аалар бааһа көбөн кэллэҕинэ, итинник саҥата суох олорорун сөбүлүүрүн билэр буолан, кэргэнин мүлтүгүр санныгар илиитин оргууй ууран ылан баран, утуйар хоһугар төнүннэ.
Ити кини санныгар сэрэнэн-сэрэнэн тайанан ылбыт илии Дмитрий Гаврильевичтыын үгүс сыл аргыстаһан олох үөрүүтүн, хомолтотун тэҥҥэ үллэстиһэн алта уон саастарыгар диэри кэллэ. Кини ити илиини, ити сылаастык тыыныыны, ити өрүү кырдьыбат истиҥтэн-истиҥ саҥаны күн ахсын саҥа истэр, көрөр курдук уонна сарсыҥҥытыгар эмиэ ону үөрэ-көтө көрөөрү саҥа күнү көрсө туран кэлэр.
Бу хаһан да кырдьыбат, өрүү эдэр сылдьар таптал күүһэ буоларын Дмитрий Гаврильевич күн ахсын ытыктыыра, таптыыра уонна киниэхэ тартарыыта күүһүрэн иһэрэ.
Оҕонньор киһи кэргэнэ киирэригэр остуолугар устан уурбут ачыкытын кэтэн, командира Николай Сергеевич кэлин ыыппыт хаартыскатын тонолуппакка одууласта. Оччолорго сиппит-хоппут командир уонна Миитэрэйдиин бииргэ сэриилэспит бойобуой доҕотторун мөссүөннэрэ илэ-чахчы көстөн, санаатын утаҕын сабын субуйа тардан кэбистилэр.
1942 сыллаахха бэс ыйыгар ытык сэриигэ ыҥырыллыбыт II Модуттан силистээх-мутуктаах, Дьокускайдааҕы педагогическай училище иккис куурсун үөрэнэччитэ, комсомолец Дмитрий Дураев өстөөҕу утары саа-саадах тутан нөҥүө сылыгар бэс ыйыгар киирбитэ. Кини 169-с стрелковай дивизия 434-с стрелковай полк байыаһын быһыытынан ийэ сиртэн немецкэй фашистары урусхаллааһыҥҥа араас омуктар уолаттарын кытта биир ньыгыл кэккэҕэ турбута.
Биһиги сэриилэрбит өстөөҕу Курскай Тоҕойго үлтүрүтүү кэнниттэн Брянскай туһаайыытынан төттөрү охсон эккирэтэн иһэр кэмнэрэ этэ.
Дмитрий Дураев сэриигэ маҥнайгы сүрэхтэниитэ фроҥҥа кэлээт, биир хоноот, биир дэриэбинэни босхолооһуҥҥа буолбута. Умайан күүдэпчилэнэ турар дьиэлэрдээх уулуссаҕа дуолан кыргыһыы оргуйбута. Кини онно саҥа көрсүбүт, билсибит доҕотторун сүтэрии маҥнайгы ыар хомолтотун билбитэ. Өстөөх хотторон, ол дэриэбинэттэн чугуйан биэрбитэ.
Бу полкаҕа саха комсомолеһа ытааччынан, ручной пулемётчигынан, 1943 сыл бэс ыйыттан балаҕан ыйыгар диэри сылдьыбыта. 169-с стрелковай дивизия 434-с стрелковай полката сэрии саҕаланыаҕыттан элбэх бойобуой суоллары ааспыт, чугуйуу хомолтотун, кимэн киирии өрөгөйүн билбит араас муннуктарыттан кэлбит, өстөөөҕү өһөгөйдүүр эрэ биир ньыгыл сыаллах сэрииһит саллааттардаах этэ. Бу туһунан Дмитрийдээх манна кэлээттэрин кытта, полка историятын сиһилии билиһиннэрбиттэрэ.
Саха байыаһа сулууспалыыр полката Брянскай куораты босхолоооһуҥҥа өстөөх кытаанах хабырый-сыытын көрсүбүтэ. Куорат чугаһынааҕы нэһилиэнньэлээх пууннары, элбэх дэриэбинэлэри босхолообуттара. Полк байыастара кимэн киириигэ сарсыарда бэлэмнэнэ сыттахтарына, Миитэрэйдээх кэтэх өттүлэриттэн самолёттар ньиргиэрдээх мотуордарын тыаһа иһиллибитэ.
Утаакы буолбатаҕа, чэпчэки уонна ыарахан советскай бомбардировщиктар өстөөх оборонатын көрдө-көрбүтүнэн сурулаан ааспыттара. Брянскай таһыгар фашистар обороналарын диэки өһү-сааһы ситиһэр буомбалар суоһар дэлби тэбиилэрэ тоҕута барбыта. Аба-сата ыар таһаҕастарын сүөкээбит биһиги самолёттарбыт бэйэлэрин портарыгар эргиллэн эрдэхтэринэ, Миитэрэйдээх «Ураа!» хаһыынан кимэн киириигэ турбуттара.
Кинилэр тимир суол «Навель» диэн станциятын өстөөхтөн босхолуурга хабыр хапсыһыыны көрсүбүттэрэ. Бу түгэн сэрии саҕаламмытын үһүс сыла этэ. Балаҕан ыйын 7 күнүгэр ручной пулемётчик Дмитрий Дураев бэйэтин полкатын саллааттарын кытта тимир суол станциятын мүччү тутумаары, күүстэх уоту аһа сытар фашистары утары харса суох киирбиттэрэ. Өлүү сибиниэс ардаҕын ортотунан пулемётчик Дмитрий Дураев ытыалаһа сыттаҕына хаҥас ойоҕоһо уот аһыйа түспүтэ. Кини сымыһаҕын быһа ытыран саха өһөс, дьэбир хаанын киллэринэн куотан эрэр фашистар диэки ручной пулемётун туһаайан ытан түптэлэппитэ.
Миитэрэй утаарбыт буулдьатыттан хас да фашист сир-буор сирэйдэммитин көрбүтэ. Пулемётчик өссө чугаһаан баран, ытар санаалах ойон туран иһэн охтон түспүтэ. Икки ойоҕоһун үлтү көтүттэрэн баран, итинник кытаанах санааҕа өрө көтөхтөрөн кыргыһа сыппыт.
Дмитрий Дураев ыарахыннык бааһырбытын онно эрэ элэс санаан билбитэ. Онтон туймааран ыла-ыла, пулемётун прикладын санныгар тирии сатаабыта да, бу аҕай иннинэ бэрт чэпчэкитик тутар-хабар бойобуой доҕоро киниэхэ бас бэриммэт буолбут этэ. Маны көрөн сыппыт аттыгар баар табаарыһа санитары ыҥыран ылбыта уонна кини пулемёту буулдьатынан өстөөхтөрүн эккирэтиннэрбитэ.
Бу дивизияҕа араас омук уолаттарын кытта Пешков, Узкое, Мымрино, Коробецкая, Воробьево, Ильинское, Мощеное диэн сэлиэнньэлэри босхолоспут, Витебеть, Новое өрүстэри туорааһыҥҥа охсуспут, кэккэ тимир суоллары өстөөхтөртөн ыраастаспыт саха саллаата сэрии толонуттан госпитальга киирэн хаалбыт. Кини хараҕын ортотугар өлбүт-сүппүт бойобуой доҕотторун кэриэстэрин толорорго бигэ соруктаммыт, 60 кыраадыстаах тымныыны тымныы диэбэтэх сылаас хаанын тохпут, өстөөххө абата-сатата өссө улааппыта.
Госпитальтан үтүөрэн тахсан баран, Дмитрий Дураев II Прибалтийскай фронт 85-с гвардейскай стрелковай дивизиятын 249-с гвардейскай полкатын бастакы батальонун үһүс ротатын младшай командирынан кэлбитэ. Бу Кыһыл знамялаах дивизия буойуннарын кытта өстөөхтөн Калининскай, Смоленскай, Новгородскай уобаластар, Латвийскай ССР сирдэрин саха уола босхолоспута. Кини бу дивизияҕа кэлэн биир ый буолан баран, Коммунистическай партия кэккэтигэр киирбитэ.
Т. ХАЛЫЕВ