РУБРИКАТОР
«ЧЭ, БЭЭ, КЭЛИН КЭПСИЭМ»
Биһиги аҕабыт Дмитрий Гаврильевич Дураев 1919 сыллаахха Нам II Модутугар төрөөбутэ. Кини букатын кыра эрдэҕинэ, ийэлээх аҕата өлөннөр, төгүрүк тулаайах хаалбыта. Бэйэтин дьүккүөрүнэн, дьулуурунан киһи-хара буолбута. 1940 с. Дьокуускайга педагогическай училищеҕа үөрэххэ киирбитэ. Онтон сэриигэ 1942 сыл бэс ыйыгар ыҥырыллыбыта.
Биһиги оҕо сылдьан аҕабытыттан сэрии туһунан кэпсээ эрэ диэтэхпитинэ, «Чэ, бээ, кэлин кэпсиэм», - диир буолара. Аны санаатахха, кини сэрии ыар сылларын туһунан оҕолоругар кэпсиирин, сахалыы эттэххэ, аньыыргыыр курдук эбитэ буолуо. Ол да буоллар кыһалҕалаах тулаайах олоҕун, сэриигэ хайдах сылдьыбытын туһунан улахан ахтыыны суруйан хаалларбыта. Биһиги ол ахтыыттан, кылгас да буоллар, билиһиннэриэхпит этэ.
«Челябинскайга младшай командирдар оскуолаларыгар байыаннай бэлэмнэниини барбытым. Орловскай, Брянскай, Калининскай, Новгород, Псков уобаластарын эт атахпынан хаампытым. 1943 сыллаахха сайын 169-с стрелковай дивизия 431-с полкатыгар киирсэн Орловскай уонна Брянскай уобаластары өстөөхтөн босхолооһуҥҥа илии пулеметчигынн быһыытынан сылдьыбытым. Ол сыл балаҕан ыйыгар Навля тимир суол станциятын иһин кырыктаах кыргыһыы буолбута. Онно улаханнык бааһыран, түөрт ый госпитальга сыппытым. Онтон үтүөрэн тахсан, Кыһыл Знамялаах 85-с стрелковай дивизия отделениетын командирынан өстөөхтөн үгүс дэриэбинэни босхолоспутум. Оччолорго уот сэрии сэттэлии хонук устата сэллээбэккэ барара. Фашистар «скрипач» диэн ааттанар алталыы стволлаах минометтарынан уоту тохтоло суох аһаллара. Итинник кырыктаах кыргыһыыларга полкабыт үгүс өттө суох буолбута.
Псков уобалаһыгар Кудеверь дэриэбинэ иһин кыргыһыы, ити 1944 сыл олунньу 10 күнүгэр этэ, мин өйбүттэн хаһан да сүппэт. Немецтэр инники кирбиилэрин миинэлээбиттэрин үрдүнэн, хатыылаах боробулуоханан тардыбыттара, ойууру охторбуттара.
Оччолорго мин рота командирын политчааска солбуйааччынан уонна парткомунан сылдьыбытым. Эппиэтинэс олус улахан этэ. Түүн үөһүн саҕана, иккис кимэн киирии иннинэ, коммунистар атаакаҕа бастакынан киирэллэрин туһунан бирикээс кэлбитэ. Онон, хатыылаах боробулуоханы, миинэлэммит хонууларын үрдүгэн тугу да аахсыбакка, саллааттары көҕүтэн, инники ыстаныы соруга турбута. Артиллерийскай ытыы кэнниттэн кимэн киирии саҕаламмыта. Хонуу үрдүнэн күүстээх репродукторынан «Священная война» ырыа ньиргийбитэ. Бу олус долгутуулаах мүнүүтэлэр этилэр. «Вставай страна огромная, вставай на смертный бой!» диэн тыллар саллааттар санааларын өрө көтөхпүтэ. Онон, тугу да аахсыбакка туран, өстөөҕү урусхаллаан, Кудеверь дэриэбинэни босхолообуппут.
Ол сыл балаҕан ыйыгар аны Мадона куорат таһыгар хабыр хапсыһыы саҕаламмыта. Биһиги полкабыт быһаарыылаах үрдэли ылбыта. Оттон немецтэр ону иккистээн ылаары танканан кимэн киириини саҕалаабыттара. Ол эрээри, командование итини өтө көрөн, танкалары утары пушкалары бэлэмнээбитэ. Онон өстөөх кимэн киириитэ тохтотуллубута. Ол да буоллар, өстөөх миномет күүстээх уотунан биһиги позициябытын тохтоло суох ытыалаабыта. Бу түгэҥҥэ улаханнык бааһыран, кыргыһыы хонуутуттан тахсыбытым. Госпитальга өр эмтэммитим. Ол сыттахпына биһиги сэриилэрбит Европа норуоттарын босхолуур иһин кыргыһа сылдьаллара. Дойду иннигэр саҥа соруктар турбуттара. Онон миигин Ис дьыала народнай комиссариатын сэриилэригэр ыыппыттара. Онно стрелковай батальон комсорунан сулууспалаабытым».
Аҕабыт буойун-патриот быһыытынан Ийэ дойдутун хорсуннук көмүскээбитэ, ону кэрэһэлиир наҕараадалардааҕа: «Аҕа дойду сэриитин» бастакы уонна иккис степеннээх уордьаннара, «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Германияны Кыайыы иһин» мэтээллэр. Хас биирдии уордьан бэйэтэ туһунан статустаах. Биһиги аҕабыт «Аҕа дойду сэриитин» уордьанынан наҕараадаламмытын туһунан илиискэ маннык суруллубута: «Латвийскай ССР Бинево дэриэбинэтин иһин кыргыһыы буолаары турдаҕына, гвардия младшай сержана Дураев разведкаҕа командирынан ыытыллыбыта. Кини бэйэтин бөлөҕүн кытта, өстөөх баар сиригэр биллибэтинэн тиийэн, уоту аһыы хас сиргэ баарын билбитэ, наадалаах дааннайдары ылан төннөн испитэ. Ити кэмн-э немецтэр бөлөхтөрүгэр кэтиллэ түспүтэ. Кини байыастарын кытта немецтэргэ саба түспүттэрэ уонна 13 саллааты, 1 офицеры суох оҥорбуттара. Үчүгэйдик тэриллибит разведка уонна өстөөх туһунан сыаналаах дааннайдар түмүктэригэр биһиги командованиебыт нэһилиэнньэлээх пууҥҥа кимэн киириитэ ситиһиилээхтик барда. Дураев кыргыһыы кэмигэр тус бэйэтэ алта немеһи суох гынна. Кини билигин бойобуой кэккэҕэ баар. «Аҕа дойду сэриитин» иккис степеннээх уордьанынан наҕараадалыырга сөптөөх.
Полк командира гвардия подполковнига Мальцев, 1944 сыл атырдьах ыйын 10 күнэ».
Аҕабыт Сахатын сиригэр 1946 сыллаахха бэс ыйыгар эргиллэн кэлбитэ. Ити сыл биһиги ийэбит Анисья Гаврильевна Белолюбскаяны кытта холбоспуттара. Аҕабыт ол сыл ЫБСЛКС Эдьигээннээҕи райкомун иккис секретарынан талыллыбыта. 1948 с. бу оройуоҥҥа партия райкомун отделын сэбиэдиссэйинэн өрө таһаарыллыбыта. Икки сыл Саккырыыр оройуонугар Сиэгэн Күөл оскуолатыгар учууталлаабыта. 1951 сылтан пенсияҕа тахсыар диэри ССКП Намнааҕы райкомугар эппиэттээх дуоһунастарга сылдьыбыта.
Кини үлэлээбитин былаһын тухары общественнай үлэттэн хаһан да туора турбатаҕа. Ржев сиригэр охтубут саха буойуннарын үйэтитиигэ этии киллэрбит дьоннортон биирдэстэрэ. Кини Ржев куоракка делегацияны баһылаан-көһүлээн илдьэ сылдьыбыта уонна бу куоракка саха буойуннарыгар өйдөбүнньүгү туруорууга дуогабарга илии баттаабыта. Ол сырыы түмүгүнэн Намҥа өйдөбүнньүк бастыҥ бырайыагар конкурс биллэриллибитэ. Ити конкурс кыайыылааҕынан Михаил Петухов аата ааттаммыта. Кэлин онон сирдэтэн Ржев куоракка өйдөбүнньүк туруоруллубута.
Д.Г. Дураев оҕолоро