РУБРИКАТОР
ИЙЭ ДОЙДУБАР ИЭСПИН ТОЛОРОН
1943 сыл. Күһүн. Балаҕан ыйын 7 күнэ. Брянскай уобалас сирэ. Навля үрэҕи туоруур тимир суол муостатын үлтү тэптэриллибит кирпииччэ остуолбатын күлүгэр сытабын. Командир бирикээстээбитигэр ручной пулеметунан үрэх утары биэрэгэр көстөр өстөөх огневой точкатын амбразуратын тохтоло суох ытыалаан субуруппутум. Биһиги ротабыт үрэҕи туорууругар өстөөх станковай пулеметун уотун хам баттыыр соруктааҕым. Иккис кураанахтаммыт дискабын уларытан эрдэхпинэ хаҥас ойоҕоспун ким эрэ ыарахан баҕайы тимиринэн олус күүскэ сырбатарга дылы гыммыта. Араанньы буолбут ойоҕоһум түүрэ тардан, үөһэ турар сирбиттэн тимир суол дириҥ күбүөтүгэр сууллан түспүтүм. Икки санитарка нуучча кыргыттара носилкаҕа көтөҕөн чугастааҕы ойуур диэки илдьэн испиттэрэ. Эмискэ үрэх уҥуор доҕотторум ньиргиэрдээх «Ураа!» хаһыыларын истибитим. Ити мин 434 стр. полка кэккэтигэр Орловскай уобалас Знаменскай оройуонуттан ыла фашистары утары элбэх хааннаах хапсыһыыларга бииргэ сэриилэспит, тыыннаах ордон кыайыы үөрүүтүн үллэстибит бойобуой доҕотторум хаһыылара этэ. Туох баар күүспүн мунньунан атахпар турбутум. Хайдах эрэ тула өттүнээҕи сирим иҥнэйиэх курдук буолара, икки ойоҕоспун тосту ыттарбыт этим. Тулабытыгар тэйиччи соҕус миналар түһэн дэлбэритэ ыстаналлара. Икки өттүбүттэн өйөтөн ойуурга киирбиппит. Онтон аттаах повозкаҕа тиэллэммин медсанбакка кэлбитим. Ойуур иһигэр биһиги элбэх сэриилэрбит бааллара. Балааккаҕа сыттахпына өстөөх самолеттара кэлэн бомбалаан барбыттара. Биһиэннэрэ араас орудиеларынан, пулеметтарынан аллараттан ытар тыастара үөһэ самолеттар көтөр, ытыалыыр тыастарын кытта холбоһон, этэргэ диэри сир-халлаан титирэстиир ньиргиэрэ буолбута. Балаакка иһинээҕи бары кыанар дьоннор таһырдьа окуопаларга ыстаммыттара. Мин носилкаҕа сытан хаалбытым. Чугас эстибит бомбалар салгыннарын тыала балаакка эркиннэрин сиҥнэритэ охсоллоро. Араанньы буолбут дьоннор хаһыыларын, ол быыһыгар оскуолкаҕа табыллыбыт ат киһи куйахата күуруөх кистиирин истибитим.
Госпиталь олоҕо. Түөрт ый эмтэнэн үтүөрэммин охсуһуу хонуутугар иккиһин эргиллибитим.
Кыһыл Знамялаах 85 гв. стр. дивизия 249 гв. стр. полкатыгар отделение командира буолбутум. Калининскай уобалас сирэ. Ойуур иһигэр хаары хаһан харыйа мутукчатын тэлгэнэммит утуйан турбуппут. Аҕыйах хонукка бойобуой занятиелар буолбуттара. Сэриигэ сүрэхтэнэ илик саллааттарбытын үөрэппиппит. Онтон өстөөҕү кытта хааннаах хапсыһыылар саҕаламмыттара. Дворец, Кондратьево, Бабичи, Алексино диэн нэһилиэнньэлээх пууннары босхолообуппут.
Саас буолан, хаар ууллан барбыта. Биһиги кыһыҥҥы таҥаспытын уларыта охсубатахтара. Уһун, эрэйдээх марштар буолбуттара. Хаатыҥкабытын ортотунан чалбаҕы, бадарааны кэһэрбит.
Лосно, Березино күөллэр оройуоннарыгар кэлбиппит. Түүн окуоппалартан бэрт аҕыйах киһи биһиэхэ утары тахсыбыттарын ейдүүбүн. Кинилэртэн биирдэстэрэ биһиги батальоммут командира капитан Гончарову кууһа түспүтэ. Кэнники билбитим биһиги солбуйбут чааспыт батальонун командира эбит. Кини ытамньыйа-ытамньыйа биһиги иннибитигэр турар немецтэр сэриилэрэ олус күүстээҕин сэрэппитэ уонна кыайыыны баҕарбыта. Сэттэ түүннээх күн тохтоло суох сэрии. Мин билигин өндүүрбүнэн маһа-ото суох сир этэ. Элбэх алдьаммыт танкалар күлүктэригэр, анныларыгар киирэ сытан ытыалаһарбыт. Немецтэр алта стволлаах «Скрипач» диэн минометтарынан ытыалыыллара. Траншеяҕа сытар киһи үөһэ салгыҥҥа өрө эһиллиэр диэри ыарахан миналар эстэр салгыннара охсоро. Биир сарсыарда эмиэ атаакаҕа киирбиппит. Табыллыбатаҕа. Олус элбэх сүтүктэммиппит. Түүн биһигини тыыннаах ордубут байыастары биир үрдэ сиҥнибит блиндажка муспуттара. Роталарга бэрт аҕыйахтыы киһи ордубуппут. Бу сэттэ суукка устатыгар баара-суоҕа алта километр сири кимэн киирбит этибит.
1944 сыл кулун тутар бүтүүтүгэр Великая өрүс Руссаки оройуонугар ставка резервэтигэр турбуппут. Араас сирдэртэн саҥа дьоннор кэлбиттэрэ. Күн аайы занятиелар буолаллара. Ордук элбэх бириэмэни өстөөх уһун кэмҥэ бөҕөргөтүммүт оборонатын алдьатарга үөрэнэрбит. Бу кэмҥэ бары да фроннарга уһун «чуумпуруу» этэ.
Үөрэх, бэлэмнэнии бүппүтэ. Псковскай уобалас Кудеверы босхолуохтаах сэриилэр иккис эшелоннарыгар киирбиппит. Биһиги иннибитигэр немецтэр уһун кэмҥэ бөҕөргөтүммүт, күустээх обороналара. Охторуллубут сылбаҕы (лесные завалы), миналаммыт хонууну, хос-хос туора-маары тардыллыбыт хатыылаах боробулуоха мэһэйи, үс хос траншеяны тоҕу көтөн өстөөх тыыннаах күүһүн суох оҥоруохтаахпыт. От ыйын 10 күнугэр күүстээх артиллерийскай бэлэмнэнии кэнниттэн бастакы эшелон сэриилэрэ атаакаҕа киирбиттэрэ.
Сотору соҕус инники линияттан биһиги сыаппытын туораан араанньы буолбут байыастар тыылга аас да аас буолбуттара. Сэрии тыаһа ньиргийэн олороро. Тиһэх ааһан иһэр бааһырбыт саллааттар боробулуоха мэһэйи кыайан туораабатахтарын, өстөөх уота күүстээҕин кэпсээн ааспыттара.
Түүн инники линияҕа биһиги киирбиппит. Мин ротаҕа парторг этим. Батальон командирын политчааска солбуйааччы капитан Бадмаевтан коммунистарга атаакаҕа бастакынан ыстанарга, өскө өстөөх күүстээх уотуттан чаҕыйан байыастар сытар түбэлтэлэригэр «Ураа!» хаһыынан атыттары көҕүлээн өстөөххө утары сүүрэн киирэргэ партийнай сорудах-приказ ылбыппыт. Халлаан сырдаан барбыта. Кылгас, күүттээх артиллерийскай бэлэмнээһин иккиһин оҥоһуллубута. Биһиги биир киһи курдук атаакаҕа турбуппут. Немецтэр күүстээх уоту аспыттара. Тула өттубүтүгэр мина, снаряд эстэрэ, буулдьалар ыйылаһаллара. Мин сирэйим хайдах эрэ улааппыт, дыҥ курдук буолбут быһыылааҕа. Бу мүччүргэннээх кэмҥэ ойуур саҕатыттан репродукторынан «Священная война» ырыа ньиргийбитэ.
Вставай, страна огромная
Вставай на смертный бой,
С фашистской темной силой
С проклятою ордой.
Бу олус өрө күүрдүүлээх уонна долгутуулаах этэ. Биһиги өстөөх бары мэһэйдэрин түргэнник туораабыппыт. Сэрии траншеяларга саҕаламмыта. «За Родину!», «За Сталина! Ура! Ура!» хаһыылар күүһүрбүттэрэ. Немецтэр хас да утары атаакаларын төттөрү охсубуппут. Мин отделениебыттан доҕотторум Комаров, Куракин, Таженов бэйэ-бэйэлэригэр хардарыта көмөлөсүһэн хорсуннук охсуспуттара. Хоту өттүбүтүгэр биһиги танкаларбыт киирэр тыастара ньирилээн иһиллибитэ. Ити эмиэ биһиги санаабытын ордук күүһүрдүбүтэ. Өстөөх обороната Кудевердааҕы туһаайыытын тоҕу көтүллүбүтэ. Бу улахан сэриигэ элбэх доҕотторбутун сүтэрбиппит. Курум үөһэ өттүнэн гимнастеркабын буулдьа тобулу көтөн ааспытын кэнники көрбүтүм, арыый халымыр араанньылаахтар стройтан туораабакка сэриилэспиттэрэ.
Өстөөҕү бөҕөргөтүнэр бокуон биэрбэккэ эккирэтии буолбута.
Ойуур устун ыһылла сылдьар бөлөх немецтэри кытта ытыалаһыы буолара,
билиэн тутаттыырбыт, элбэх дэриэбинэлэри, нэһилиэнньэлээх пууннары
босхолообуппут. Ол сылдьан хаста да буомбалааһыҥҥа түбэспиппит. Биир
ыраас күннээх сарсыарда Латвия кыраныыссатын ааспыппыт. Сотору эмиэ
уодаһыннаах сэриилэр саҕаламмыттара. Олус күүстээх сүүрүктээх Великая
өрүһү (биһигинэн үрэҕи) туораабыппыт. Резекне куорат таһыгар Дрицеҥҥэ,
Бинево дэриэбинэҕэ сэриилэспиппит. 1944 сыллаахха балаҕан ыйыгар Мадона
куораты босхолуур кыргыһыылар саҕаламмыттара. Ханнык эрэ үрдэли ылбыппыт.
Бу үрдэли ыллахпыт түүн немецтэр танкалара
киирбиттэрэ. Кинилэр биһигини бу үрдэлтэн хайаан да төттөрү охсор
сыаллаахтара. Хата биһиги командирдарбыт эрдэттэн билэннэр танкалары
утары пушкалары туруортаабыт этилэр. Биир да танканы биһиги
окуопаларбытыгар чугаһаппатахтара. Онтон атын туох буолуон ким да билбэт.
Биһиги бу иһин командирдарбытыгар олус махтаммыппыт. Немецтэр хас да
утары атаакаларын самнарбыппыт. Онтон кыһыйан буолуо, сөп буола-буола
минометтарынан ытыалыыллара. Мин биир сарсыарда байыастарбын
бэрэбиэркэлии сылдьан оскуолкаҕа
табыллан
иккиһин араанньы буолан хаалбытым,
хайыахпыный?!
Доҕотторум сэриилэһэ хаалбыттара. Мин стройтан эмиэ туораабытым.
Госпитальга эмтэнэн үтүөрэммин 1945 сыл тохсунньу ыйга ССРС Ис дьыалаларын Министерствотын ис сэриилэригэр түбэспитим. Сылтан ордук кэмҥэ стрелковай батальон комсомольскай тэрийээччитинэн сулууспалаан баран дойдубар этэҥҥэ 1946 сыл бэс ыйыгар эргиллэн кэлбитим.
Дмитрий Гаврильевич Дураев