РУБРИКАТОР
Дьөгүөркэ
I. Саллаат суруктара
Мин иннибэр хаһыат саһарбыт сирэйигэр саллаат алта суруга сытар. Ону кытта ыраас бэйэлээх, эдэркээн уол хаартыската. Бу, Дьөгүөркэ, Азаров Егор Архипович, хаартыскаттан көрдөххө, олохтоох кырдьаҕастар да кэпсииллэринэн уонна баар суруктар, ахтыылар көрдөрүүлэринэн I Хомустаах оччотооҕу ыччат дьонуттан ыраастара, өй-санаа, майгы-сигили, үөрэх-билии, эт-хаан өттүнэн бастыҥнара эбит. Мин киһи дууһатын ис туругун хаартыскаттан билэбин. Дьөгүөркэ эрэйдээх күн сиригэр баара-суоҕа 24 эрэ сыл олорбут. Ол иһиттэн икки сыла сэрии толоонугар, кыргыһыыга барбыт. 1941 с. баара-суоҕа 22-лээх уол сэриигэ барбыт. Бу Дьөгүөркэ эрэйдээх суруктарын аахтахха, оннооҕор туох да аймаҕа буолбатах киһи хараҕын уута кэлэр. 8/IХ-41с. — “Аҕабар, бырааппар, балтыбар” диэн сурук. 15/III-42с. — “Оҕобор Линаҕа” (бу бииргэ төрөөбүт балта — авт.). 15/VI-42c. — “Оҕобор Линаҕа”. Балтыгар маннык сүбэ биэрэр: “...Үөрэхтээх киһи буол. Куруук ахта сылдьыма, сыллыый, эн аны улахан киһи буоллаҕыҥ дии, бэйэҥ доруобуйаҕын харыстаҥ, аҕаҥ, эдьиийдэриҥ сүбэтин истэр буол... Сүүскүттэн сыллаан хаалабын эн убайыҥ Дьөгүөркэ”. Дьэ, бу баара-суоҕа 23-тээх уол өйүн-санаатын көр. Хайдах курдук истиҥ, ыраас санаалаах эбитий. Аҕатыгар суругар эмиэ итинник: “...эһиги олоххут кыһалҕалааҕын истибитим уонна сэрэйэбин... суругу кытта ыспыраапка ыытабын, түһүүлэртэн кыратык да буоллар чэпчэтии баар буолуохтаах уонна үп ыллахпына переводтуом, хата тиийэрэ саарбах. Эһиги уолгут, Егорка. 1943 с. олунньу 1 күнэ”. Дьэ, ити бэйэтэ өлүү айаҕар сылдьан аҕатыгар балтыгар көмөлөһө сылдьар. Ыыппыт харчыта тиийэрин-тиийбэтин саарбахтыыр эбит. Ол харчыта син кэлбит. Аны арааһа тиһэх суруга быһыылаах. 1943 с. олунньу 22 күнэ. Манна Дьөгүөркэ суруйбут: “...Онтон миигин бойобуой наҕарааданан — Кыһыл Сулус уордьанынан уонна “Сталинград көмүскэлин иһин” мэтээлинэн наҕараадалаатылар. Бу ый 20 күнүгэр биэрдилэр”... “Бары аймахтарбар уонна табаарыстарбар мин ааппыттан приветтэ туттарыҥ. Эһиги уолгут Егорка”. Бу гвардия ст.лейтенана Егор Архипович Азаров тиһэх суруга. Бу кэнниттэн сылы кыайбат кэминэн, 1944 с. тохсунньу 31 к. Украинаҕа, Днепропетровскай уобалас Софиевскай оройуонугар сырдык тыына быстыбыт. Суругар дьонугар өрүү эргиллэн тиийиэм диэхтиир эбит: Мин бу суруйуубун Дьөгүөркэ бэйэтин суруктарынан, атын да архыып матырыйаалларынан, ахтыыларынан сирдэтэн суруйабын.
II. Дьөгүөркэ олоҕуттан
Дьөгүөркэ 1919 с. Кыһыл Сыырга саха балаҕаныгар төрөөбүт. Аҕата Архыып Кыһыл Сыырдааҕы церковнай-приходской 4 кылаастаах оскуоланы бүтэрбит. Нууччалыы ыраастык саҥарар, суруйар этэ диэн кырдьаҕастар кэпсииллэрэ. Жданов аатынан колхозка суотчутунан үлэлээбит. Оччолорго өссө ол иннинээҕи кэмнэргэ Кыһыл Сыыр кытыла, арҕаа алара дьикти-кэрэ айылҕалааҕа. Дэлэҕэ оччолорго сылдьар куорат нууччалара “Саха сирин Крыма” диэхтэрэ дуо (Колесов С.С. II ахтыыта). Саас, сайын аллара Анньыспыт салаатыттан саҕалаан, салаалар, күөллэр бары кус үөрүнэн уста сылдьар дойдулара эбит. Ити салааларга, күөллэргэ бөдөҥ эмис собо, араас өрүс балыга дэлэйдик үөскүүрэ. Талахтарга, алар тыаларга куобах, мас көтөрө дэлэйдик үөскүүр, төрүүр-ууһуур этэ. Күһүн бааһыналарга сэлиэһинэй бурдук саһара үүнэн тыалга долгуйа хамсыыра. Хас күн аайы дьон барыта үлэҕэ сылдьара. Сайын бары оҕолуун-дьахтардыын өлгөмнүк үүммүт кытылларыгар киирэн оттууллара. Дьөгүөркэ оҕо сааһа манна ааспыта. Бииргэ төрөөбүт Лина диэн балтылааҕа. Оҕо сааһыттан бултуура, кустуура, куобахтыыра, балыктыыра, барытыгар сылдьара. Дьөгүөркэ уҥуоҕунан улахан, бэйэтин кыанар, сылбырҕа, кэлбит-барбыт эдэр киһи буолан тахсыбыта. Азаровтар үксүлэрэ бөдөҥ дьон этилэр. Кубалаах орто сайылыгар ыччаттар мустан оонньууллара, гитаранан, мандолинанан доҕуһуоллаан ыллыыллара-туойаллара. Маны барытын Дьөгүөркэ тэрийэрэ (Петров И.Н. ахтыыта, төрүт олохтоох, билигин 76-та. Автор). 1936 с. Нам киинигэр аһыллыбыт ШКМ диэн ааттаах оскуолаҕа киирбит уонна оскуоланы 1939 с. бүтэрэр. Итиннэ 17 сааһыгар комсомолга киирэр. Ити сыллартан тэрийээччи, салайааччы буолара улам чорбойо биллэн барар. Салгыы куоракка культпросвет училищеҕа киирэр уонна бүтэрэн Кыһыл Сыырга кулуупка сэбиэдиссэйинэн, Жданов колхозка суотчутунан үлэлиир. Кыһыл Сыырга 1940 с. тэриллибит пионер лааҕырын начальнигынан эмиэ үлэлиир. Үүнэн иһэр ыччаты өрө таһааран 1940-1941 сс. Нам киинигэр райкомҥа үлэҕэ киирэр. Кыһын кылгас саҕынньах сонноох, уллук сутуруолаах Дьөгүөркэ бэрт сылбырҕатык, чэпчэкитик туттан-хаптан ыҥыыр атынан өрүү Намҥа барарын оччолорго 6 саастаах балтын уола Сиэнньэ II көрөр эбит (Колесов С.С. II ахтыыта). Ити үлэҕэ 1941 с. атырдьах ыйыгар сэриигэ барыар диэри үлэлиир. Онно Дьөгүөркэ комсомольскай тэрилтэ секретарынан үлэлээбитэ дуу? Райком аппараатыгар атын үлэҕэ сыддьыбыта дуу? Ону аймахтара билбэттэр. Биирэ чуолкай, ити кэмҥэ Дьөгүөркэ Намҥа комсомол тэрилтэтигэр салайар үлэҕэ сылдьыбыта.
III. Сэриигэ барыыта
Азаров Егор Архиповиһы - Дьөгүөркэни бастакы хомуурга 1941 с. атырдьах ыйыгар илдьэ барбыттар. Онно хайдах барбыттарын, аймаҕа, оччолорго алта саастаах Колесов Семен Семенович II манныгы өйдөөн хаалбыт: "... биһиги Кыһыл Сыыр дьоно, дьоммутун көрсөн, атаараары таҥара дьиэтин таһыгар мустубуппут. Ол турдахпытына кузовтарыгар толору дьону тиэммит үс массыына хотуттан иһэллэрэ. Онно оҕонньоттор, дьахталлар, оҕолор бары тохтотоору далбаатаһа түспүппүт. Массыына иннигэр турар дьон тохтотоору массыына кабинатын тонсуйаллара да, икки массыына тохтообокко үргүлдьү ааспыттара. Дьаһал оннук быһыылааҕа, билигин санаатахха. Массыына иһигэр байыаннай таҥастаах киһи олорор этэ. Онтон үһүс массыынаҕа биһиги дьоммутун, Кыһыл Сыыр дьонун Дьөгүөркэлээҕи көрбүппүт. Дьөгүөркэ массыына кабинатын күүскэ тоҥсуйан, массыынаны тохтоппута уонна массыына үрдүттэн соҕотоҕун ыстанан түспүтэ. Кини миэхэ сүүрэн кэлбитэ уонна биир хаа “Казбек” диэн бөппүрүөскэни биэрбитэ: “Маны дьоҥҥор биэр уонна тугум да суох, үчүгэйдик сырыт”, — диэбитэ. Онтон массыына иһиттэн байыаннай таҥастаах эписиэр тахсан хаһыытыыр: “Түргэнник кэл, биһиги манна тохтуур бырааппыт суох”, — диир. Онон Дьөгүөркэ түргэнник массыынаҕа ыстанан тахсан, бара турбуттара. “Ол мин Дьөгүөркэни таайбын тиһэх көрүүм этэ” (Колесов С.С. II ахтыыта).
IV. Кыргыс хонуутугар
Манна үгүстүк архыып докумуоннарынан суруйуом, онон судургу буолуоҕа. 1941 с. атырдьах ыйыгар Дьөгүөркэ ити барда. Д.М. Гаврильев ахтыы суругуттан быһа тардыы: “1942 с. ыам ыйыгар Иркутскайга байыаннай-инженернэй училищены үөрэнэн бүтэрбитэ. 15-с гвардейскай дивизия 1942 с. сэтинньигэ Сталинград соҕуруу өттүнэн өстөөх оборонатын тоҕо көппүт 57-с армия састаабыгар киирбитэ. Паулюс армията төгүрүтүллүбүтүн кэннэ дивизия 64-с армияҕа бэриллибитэ. Комсомолец Егор Архипович Азаров 15-с гвардейскай дивизияҕа сапернай взводу хамаандалаабыта”. “...Сталинград аттыгар Улуу Кыайыы кэнниттэн биир сыл буолан баран, 1944 с. тохсунньу 31 күнүгэр ст.лейтенант Е.А. Азаров кыргыһыы хонуутугар геройдуу охтубута. Кини Днепропетровскай уобалас Софиевскай оройуонун Буденнай аатынан бөһүөлэк аттыгар көмүллүбүтэ (“Өйдөбүнньүк”, 168 стр.)”.
Д. Избеков кылгас ахтыыта эмиэ баар. Сэриигэ сапер үлэтэ сүр ыарахан уонна кутталлаах, сыралаах үлэ. Немец саллааттара ииппит хас эмэ сүүһүнэн миинэлэрин ыраастыыллар. Аны немец танкалара пехота киирэр сиригэр сүүһүнэн миинэлэри иитии. Ол сылдьан анараа дьон сапердарын, снайпердарын кытта кыргыһыылар эмиэ буолаллар. Е.А. Азаров взвода ыраастаабыт сирдэрин туһанан, 57-с Армия кыайтарары билбэт фельдмаршал фон Паулюс 300-с тыһыынчалаах эсесовецтарын дивизияларын кэтэх өттүлэринэн эргийэн ылар уонна бэриннэрэр. Манна саха уола ст.лейтенант Е.А. Азаров үтүөтэ улахана биллибит. Саха үлэһит, саха мындыр, ону үрдүкү генштаб үлэһиттэрэ таба туһаммыттар.
Итинтэн салгыы Е.А. Азаров Харьков, Полтава, Кривой Рог иһин кыырыктаах кыргыһыыларга рота командирынан хорсуннук кыттыбыта. Днепр өрүһү Кременчуг аттынан харбаан туораабыт. Манна биһиги биири өйдүөх тустаахпыт, баара-суоҕа 23-тээх саха уола үс сүүс тоҥ нууччаны хамаандалыыра мээнэ буолбатах. Өйүнэн, тылынан-өһүнэн, билиитинэн баһыйар буолан оннук тахсар. Сталинград иһигэр уулуссаҕа кыргыһыыга кини салайар подразделениетын байыастарын, хорсуннарын иһин правительство мэтээлинэн наҕараадалаабыт (Бэйэтин суругуттан ыллым — автор).
V. Аҕатын Архыып туһунан аҕыйах тыл
Оҕонньор соҕотох хаалбыт. Эмээхсинэ эрдэ өлбүт. Баар-суох соҕотох уола, сүрэҕин чопчута ити өлөн хаалар. Аны соҕотох кыыһа Лина ыалдьан өлөр. Маҥнай утаа уолун иһин кыра пособие харчы кэлэр эбит. Колхоз салалтата маһыгар көмөлөһөр, бурдук, эт биэрэр эбит. Оҕонньор туга да суох. Ол саҕана колхозтаахха пенсия диэн суох этэ. Наспоҕа харабылынан киирэн үлэлии сылдьыбыт. Оҕонньор соҕотоҕун балаҕаныгар олорбут. Кэлэ-бара аймахтара көрөн бараллара. Урут сүөһүлээхтэр эбит, кэлин кыайбат буолан эспит (Петров И.Н. ахтыыта). 1922 с. бэс ыйын 21 күнүгэр Ньукуолускайдааҕы кыргыһыыга Архыып икки уот икки ардыгар түбэһэн өлө сыһар (Данилов В.И. ахтыыта). Кэлин Жданов колхозка суотчутунан үлэлээбит. Кыра үөрэхтээх буолан колхоз суотун-ахсаанын табатык оҥорон, куруук хайҕалга сылдьара. 1955-1962 сс. Кыһыл Сыырга соҕотох, эргэ бараанка сонноох оҕонньор саха балаҕанын аттыгар сылдьарын бэйэм көрөр этим. Кини 1963 сыл алтынньы 8 күнүгэр 87 сааһыгар өлбүт. Кинини аймаҕа Д.Е. Сивцев-Миитэкэ ыарыылаабыт. Уолун Дьөгүөркэ суруктарын оҕонньор өлөрүгэр Миитэкэҕэ туттарбыт. Ол суруктары 1970 с. Дьокуускайга тахсыбыт кинигэҕэ бэчээттээбиттэр.
Азаров Архип Семенович 1885 с. төрөөбүт. Уҥуоҕа Кубалаах эбэ илин тыатын тумсугар баар. Баран көрө сылдьыбытым. Эргитиилээх, үүт остуолба күрүөлээх эбит, ол эмэҕирэн сууллубут, кэриэһэ охтубут, аата, суруктара адьас бүтүн сыталлар. Итинэн былыргы Аһардар (Азаровтар) уутуйан олорбут Кубалаах эбэлэрэ үчүгэйдик көстөр. Кубалаах алаас курдук эбэ, саас-сайын ынах-сылгы бэркэ таптаан мэччийэр, мустар, саас кырдалларыгар бастакы ньургуһун сибэкки тахсааччы, хонуутугар күөрэгэйдэр ыллыыллар.
А.И. Прокопьев-Хонооһой