МИТРОФАН ДМИТРИЕВИЧ ЗАХАРОВ 

М. Д. Захаров Нам оройуонугар Ленскэй (уруккута Куһаҕан ыал) нэһилиэгэр 1915 сыллаахха төрөөбүтэ. Сэрии иннигэр колхозтаах, тракторист этэ. Армияҕа 1941 сыллаахха атырдьах ыйын 5 күнүгэр ыҥырыллыбыта. Сэрии саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри уоттаах кыргыһыыга сылдьан баран, дойдутугар 1945 сыл сэтинньи 4 күнүгэр эргиллэн кэлбитэ. Бойобуой үтүөлэрин уонна хорсуннук сэриилэспитин иһин Албан аат III степеннээх уонна Кыһыл Сулус орденнарынан, үс бойобуой медалларынан наҕараадаламмыта. Биэс төгүл ыараханнык бааһырбыта. Сэрии кэнниттэн колхозка, совхозка активнай үлэһит, пенсияҕа да таҕыстар, илиитин араарбакка үлэлии сылдьар. Түөрт сыллаах кыырыктаах кыргыһыыттан ордон кэлбит, Москваттан Прагаҕа диэри уһун бойобуой суолу барбыт хорсун сэрииһит М.Д. Захаров билигин дойдутугар Намҥа, Хамаҕаттаҕа олорор.

 

БОЙОБУОЙ СЫРЫЫЛАРБЫТТАН

ФРОҤҤА АТТАНЫЫ

 

1941 сыл сайыныгар дьоммунаан Кириэс үрдүнээҕи Бырдьакы сайылыкка сайылаан олорбуппут. Ити сайын сэрии буолар күнүгэр диэри дьон-сэргэ нус-хас, дэлэй соҕус олоҕунан олорбуттара. Бу аҕыйах кэминэн сэрии буолуо диэн ким да саиаабат этэ.

Бэс ыйын 22 күнүгэр ыһыаҕы оччотооҕу Хамаҕатта Ленин аатынан колхоз тэрийэн ыспыта. Былыта суох ыраас, сайыҥҥылыы чуумпу күн буолан, Кириэс салаатын үрдүнээҕи күөх кырдалга тула күөрэгэйдэр ыллыыллара, ханна эрэ аллара нөҥүө арыыга кэҕэ этэн чоргуйара, орүс салаата оргууй устан күн уотугар дьирибиҥнии сыппыта. Айылҕа оннук эриэккэс кэрэтин көрө-истэ сылдьан, ыһыахха мустубут оҕо-аймах, бар дьон үөрүүтэ-көтүүтэ сүрдээх этэ. Ол кэмҥэ арыгы соччо иһиллибэт буолара, итириктэр баалларын субу диэн өйдөобөппүн. Оонньуу-көр  бөҕө саҕаламмыта.  Ордук өйбөр хатанан хаалбыт оонньуунан кылыы буолбута. И. Ядреев диэн, уруккута Үөдэй, үчүгэй кылыыһыт киһи баара. Ол киһи кылыйан кыыралдьыппыта. Маҥнай утаа кини түспүт туоһугар ким да тиийбэтэҕэ. Онтон Пермяков Гавриил Дмитриевич диэн Хамаҕатта киһитэ кылыыга киирбитэ, чэпчэки атахтаах киһи эбит этэ, күөрэлдьитэн, тыаһа суох холкутук түһэрэ. Кини И. Ядреев түспүт туоһун аһара түспүтэ. И. Ядреев хаста да сорунан түһэн көөрте да - кыайан тиийбэтэҕэ. Г.Д. Пермяков маннык үчүгэй-кылыыһытын урут билбэт зтибит, онон биир саҥа кылыыһыт көстүбүтүгэр биһиэхэ үөрүү да, соһуйуу да буолла.

Итинник, оонньуу-көр үлүскэнэ буола турдаҕына, күн ортотун саҕана быһыылааҕа, ыһыах дьонугар сэрии буолбут диэн иһитиннэрдилэр. Фашистскай Германия бөлүүн сэриинэн түспүтүн истэн, дьон айманнылар. Субу билигин үөрүү-көтүү үктэллэнэн, оонньуу-көрүлүү сылдьыбыт дьон, кэри-куру буолан, уку-сакы дьиэлэригэр тарҕаһан барбыттара.

Итинтэн ыла бары барыта уларыйбыта. От ыйын маҥнайгы күннэригэр элбэх киһиэхэ бэбиэскэ кэлбитэ. Сэриигэ дьоммут маҥнайгы барыыларын атаарбыппыт. Үгүстэр онно төрөппүт оҕолорун, кэргэттэрин, аймах-билэ дьоннорун тиһэх төгүл эрэ илэ харахтарынан көрөн хаалыылара этэ. Бастакы хомуурга барбыттар - 28 киһи бүтүннүү кэриэтэ эргиллибэтэхтэрэ.

Хаалбыттар колхозка күүстээх үлэҕэ туруммуттара. Ити сайын, кураан буолан, бурдук эрдэ буспута. От үлэтиттэн тахсан, бааһынаҕа дьэһимиэн бурдук быстара сылдьыбытым. Биир күн, күнүс эбиэт эрэ иннинэ, хаппараал оҕонньор тиэтэйэн-саарайан тиийэн кэллэ уонна күн сарсын армияҕа барарга бэбиэскэ туттаран кэбистэ. Бу түбэлтэ атырдьах ыйын 5 күнүгэр буолта. Тракторбын туруоран, дьиэбэр, Бырдьакы сайылыкка тахсан, чэйдээт, кэргэммэр сатыы (оччотооҕуга кини колхозка окко сылдьара) Бөлөҕөс арыыга киирдим. Киирэн иһэн өрүскэ, баҕар, кэриэспин буолуо диэн, дуоһуйуохпар диэри сөтүөлээн, суунан таҕыстым.

Отчуттарга баран иһэн, Бөлөҕөскө арыы кутуругар от охсо турар оҕонньор баарыгар таарыйан аастым. Терентьев Хабырыыс Дьуонабыс оҕонньор этэ. «Сэриигэ барар буоллум», - диэн кэпсээтим. Оҕонньорум ону истээт, охсорун тохтотон: «Баҕар, аны көрсүспэппит буолуо», - диэн баран, илии тутуһан бырастыылаһан хаалла.

Отчуттарга тиийбитим - иккис омурҕан чэйдэрэ буолбут. Дьэ онно бииргэ үөскээбит дьоммун кытта көрсөн, сэһэргэһэн, бырастыылаһан баран, сарсын эрдэ барар киһи быһыытынан, дьиэбэр төннүбүтүнэн бардым.

Олорбут, үөскээбит, үлэлээбит төрүт сирдэрбин көрөн, быраһаайдаһан кэлбитим. Төрөөбүт сирим кэрэтин онно ордук өйдөөбүтүм. Оо, дьэ, арахсар кэмҥэ төрөөбүт сир күндү да буолар эбит этэ! Оҕо сылдьан оонньообут-көрүлээбит, аймах-билэ дьоннорбунуун үлэлээбит-хамсаабыт сыһыыларым, бааһыналарым, эргэнэ күөх тыам миигин сайыспыттыы кэннибэр хаалбыттара. Дьэ онно хайдах эрэ ис-испиттэн уйадыйан, хараастан ылбытым.

Атырдьах ыйын 7 күнүгэр, сарсыарда 9 чааска Нам сэлиэнньэтигэр кэлбиппит. Военкомакка сылдьан, этэргэ дылы, бары өттүнэн барарга бэлэм буолан, барааччылар Нам таҥаратын дьиэтин олбуорун иһигэр мустубуппут. Барыта 100-чэкэ киһи этибит, бары нэһилиэктэртэн бааллара, ол иһигэр Хамаҕаттаттан төрдүө этибит: мин, И.В. Харитонов, Б.Ф. Соловьев, К.Д. Харлампьев.

Барааччылары атаара мустубут аймахтара, оҕолоро, кэргэттэрэ, чугас дьонноро дьиэ таһыгар, олбуор иһигэр бырастыылаһа, кэпсэтиһэ сылдьаллара. Ол икки ардыгар түөрт массыына кэллэ, дьэ илии тутуһуу, куустуһуу, ардыгар ытаһыы да буолла. Онтон биһигини бокуойа суох массыыналарга олортулар да, куораттыыр айан суолунан салаллан киирэн бара турдубут.

Нам сирин соҕуруу быраан үрдүттэн бүтэһикпитин көрөн хаалбыппыт. Мантан Нам хочото ыраахха диэри унааран көстүүтэ букатын арахсан эрэр дьоҥҥо дууһаҕа олус чугас, күндү да буолан, бары саҥа аллайан, далбаатаһан, төрөөбүт-үөскээбит хочобутун кытта тиһэх төгүл бырастыылаһан хаалбыппыт. Бииргэ айаннаан иһэр дьоммутуттан үгүстэрэ бу суолунан алаһа дьиэлэригэр, төрөөбүт хочолоругар төннүбэтэхтэрэ.

Якутскайга киирээт, оччотооҕу Ворошилов аатынан (билигин Октябрьскай) уулуссаҕа военкомакка сылдьан баран, үргүлдьү Даркылаах биэрэгэр сатыы бардыбыт.

Киэһэ күн киириитэ «Киров» борохуотунан Даркылаахтан хоҥнубуппут.

Устан иһэн, үөскээбит Ленабыт дьикти, кэрэ, өҥ айылҕатын көрөн дуоһуйарбыт. Лена соҕуруу эҥэринээҕи бардар бараммат эгэлгэ көрүҥнээх очуос таас хайаларын, аатырар «Пьянай Быгы» уонна Манчаары хайатын аан-маҥнай көрүтэлээбитим.

Нэдиэлэттэн ордук айаннаан, Ускуукка тиийэн кэлбиппит. Онтон массыынанан Заярскайга айаннаабыппыт. Ол курдук тохтоло суох аны Ангара өрүс устун айаннаан, Иркутскайга кэлбиппит. Биир хоноот, сарсыарда күн тахсыыта, вагоҥҥа олордубут уонна арҕаа диэки айанныы турдубут.

Бу вагоҥҥа миигин кытта поэт Чаҕылҕан, Илья Дорофеевич Винокуров, Москваҕа диэри айаннаспыта. Кини тоҕо, туох наадаҕа баран иһэрин өйдөөбөппүн. Аара баран иһээччилэри кытта лоп-бааччы сэһэргэһэрэ. Мин кинини ол инниттэн билэр буоламмын, кэпсэтэн айаммын соччо билбэккэ хаалтым.

Куйбышев куоракка кыратык тохтоон, барааччылары мунньан, байыаннай быһыыны-майгыны билиһиннэрдилэр. Уонна дьэ байыаннай присяганы ылбыппыт. Бу маны, присяганы, бары да улахан дьыала курдук өйдөөбүппүт. Дьэ чахчыта, Ийэ дойду туһугар кытаанах андаҕар этэ. Оннук да санаан, долгуйан туран байыаннай присяганы ылбыппыт. Ордук чуолаан, Ййэ дойду маннык суоһар кутталга киирэн турар кэмигэр ытык андаҕары биэрии хаһан да умнуллубат, ол төрөөбүт Ийэ дойдугун, Октябрьскай революция биэрбит бу олоҕун көмүскээһин туохтааҕар да күндү, сибэтиэй дьыаланан буоларыттан тахсара.

Дьэ ити кэнниттэн салгыы баран тимир суолунан Москваҕа кэлбиппит. Москва бу кэмҥэ хайыы-үйэҕэ байыаннай быҺыыны-майгыны ылынан олорор этэ.

Манна уһаабатахпыт, арҕаа диэки ааһа турбуппут. Күн төһөтүгэр эбитэ буолла, поезпыт биир ойуурдаах сиргэ аҕалан сүөкээтэ уонна тута төннүбүтүнэн барда.

Онтон үргүлдьү кэриэтэ күннээх түүн сатыы айаннаан, ыран-сылайан, сэрии буола турар сирин чугаһыгар тиийбиппит. Киһи бөҕө элбэҕэ, үөмэхтэһии, кэлии-барыы баһаам. Аан маҥнай, араанньы буолбут дьону манна көрдүм: аҥар атахтаах, быстыбыт илиилээх, сирэйэ аанньа көстүбэт гына кэлгиэлээх төбөлөөх, арыычча атаҕын соһон хаамар саллаат таҥастаах дьон элбэхтэрэ. Урут итинниги көрбөтөх киһи мин этим саласта, соччонон гитлеровецтарга аба-сата өйбүн-санаабын тыйыһырдарга дылы гынна.

Кэнники истибитим: араанньы буолбут саллааттары мантан госпитальга атаараллар эбит. Бу сиргэ кэлэн ба-ран, сахалар тус-туспа чаастарга бардылар, үһүө эрэ хааллыбыт. Биһигини сэриилэһэр чааска илтилэр.

Дьэ, букатыннаах сирбитигэр кэллибит быһыылааҕа, ойуур иһигэр ыраас хонуу баарыгар тохтоттулар, хас да сүһүөх гына стройдаан туруордулар, командалаан бытарыттылар, онтон фроннааҕы быһыы-майгы туһунан билиһиннэрдилэр, мустан турар субу сэриигэ барыахтаах саллааттар иннилэригэр өстөөҕү утары хорсуннук охсуһарга тыл этэн, чуор куоластара киэһээҥи салгыҥҥа сатараатылар. Ийэ дойду көмүскэлэ - бу былыр-былыргыттан ытык иэс буоларын туһунан сөҥ, күүстээх, ону сэргэ истиҥ иэйиилээх тыллар чугдаардылар. Онтон байыаннай оркестр оонньоото.

Оркестр тыаһа бүтээтин кытта, уҥа, хаҥас диэки командалар бэрилиннилэр. Дьэ, мустан турааччылар, субу түүн араас чаастарга холбоһон, сэриигэ кииртэлии бардыбыт.

Төрөөбүт-үөскээбит Наммыттан арахсыбытым баара-суоҕа 18 хоноотун кытта арҕааҥы Двинаҕа бу сиринэн, халлаанынан ыытыллар ынырыктаах сэриигэ кыттыбытынан барбытым.

 

АРҔААҤЫ ДВИНАҔА

 

Арҕааҥы Двинаҕа биһиги чааспыт 1941 сыл атырдьах ыйын бүтүүтүгэр тиийбитэ. Сирин-дойдутун хайдах эрэ мин бэйэм төрөөбүт-үөскээбит Сахам сирин тыатыгар маарыннатарым. Ол курдук халыҥ соҕус ойуурдардаах, элбэх мастардаах, үрдүк сыырдардаах сир этэ. Оттон өрүһэ таас үрэххэ майгылыыра. Илиҥҥи намыһах кытылыгар биһиги баарбыт, оттон арҕаа үрдүк биэрэгэр немецтэр бааллара. Биһиги кэлиэхпит иннинэ хаан тохтуулаах кыдыйсыы буолан ааспыта көстөрө: киһи өлүгэ сылбах курдук араастаан быраҕыллан сытара, хампарыйбыт сэрии сэптэрэ барыһан көстөллорө. Биһиги кэлээт, окуопаҕа сыттыбыт. Оборонаҕа икки хоннубут.

Дьэ ол курдук икки суукка сыппыппыт кэннэ, биир күн, күнүс, өстөөхтөр, ерүһү туораан, биһиги диэки ытыалыы-ытыалыы чугаһаан иһэллэрэ. Биһиги кинилэри утары күүстээх уоту аспыппыт. Остөөх буулдьата уҥуоргу биэрэктэн уонна туораан иһээччилэртэн самыыр түһэринии үрдүбүтүнэн сыыйыллан олорор. Сэрии диэн маннык эбит диэн өйдөөтүм. Онтон кэнники сэриигэ бэйэбинэн сылдьан, илэ харахпынап көрөн ылбыт сэрии туһунан өйдөбүлүм кэҥээн, санаабар, уустугуран испитэ.

Дьэ, бу күнүс саҕаламмыт күүстээх ытыалаһыыбыт бүгүн киэһэ, бу түүн да бүппэт кыргыһыы буолла. Күнү быһа хардары-таары ытыалаһан, икки өттүттэн сүтүк бөҕө тахсан, түүнүгэр бэрт кыратык намыраан ылбыта, Биһиги диэки түүн немецтэр ракетаны хойуутук быраҕан сырдаталлара уонна эмискэ харса суох ытыалаан куһугураталлара. Ол эрээри, сарсыарда буолуута өрүһү атын сиринэн туораабыт этилэр. Биһиги, өстөөх ахсаан уонна сэп-сэбиргэл өттүнэн лаппа баһыйарын билэммит, тыыннаах күүспүтүн харыстаан, ытыалаһа-ытыалаһа, ол сарсыардаттан кэннибитинэи чугуйбуппут. Онтон кэлин хонуктарга сэрии тугар-ханныгар улам буһан-хатан, күнтэн күн үөрүйэхтэнэн уонна ордук сатабылланан испитим. Мин бу кэмҥэ рядовой саллаат быһыытынан сылдьыбытым. Арҕааҥы Двина сиригэр бэрт элбэх дэриэбинэлэри көмүскээһиҥҥэ кыттан, түөрт ый устата тохтоло суох сэриилэһэн, Калининскай уобалас сиригэр чугуйан кэлбиппит. Ити эттэххэ дөбөҥ, бу түөрт ый устатыгар бэрт элбэх хомолтолоох да, үөрүүлээх да түгэннэри билбитим.

 

КАЛИНИНСКАЙ ТУҺААЙЫЫТЫНАН

 

Ахсынньы ыйга Калининскай уобалас үс оройуонун сыыйан, обороналана-обороналана, кимэн киирэн сир ылан, ардыгар чугуйан, биир тыа сирин дэриэбинэтигэр, кэлбиппит. Ол кэллэхпит күн нейтральнай зонаҕа турар олохтоох начальнай оскуола мас дьиэтигэр хорҕойо сыппыт өстөөхтөр снайпердара хас да киһибитин өлөрбүттэрэ. Биһиэхэ, үс саллаакка, түүн киирэн бу дьиэни суох оҥорорго эбэтэр итиннэ баар өстөөх снайпердарын суох гынарга бойобуой сорудах бэриллибитэ. Иккибит саха, биирбит нуучча этэ, кини команднрынан анаммыта. Киэһэликтии түүн, үһүөн саһан, ардыгар сыылан, били дьиэбитигэр чугаһаатыбыт. Оскуолаттан үс сүүс хаамыылаах сиргэ миэлиҥсэһит оҕонньор бэрт кыракый дьиэтэ баара. Биһиги үһүөн тыаһа-ууһа суох сэрэнэн, ньылбыйан, бу оҕонньор дьиэтигэр киирдибит. Туора киһи, дьон баара биллибэт. Дьиэлээх оҕонньор, биһиги көрдөхпүтүнэ, маһынан тугу эрэ уһана-оҥоро олороро. Командирбыт хатан уонна чуор куолаһынан: «Немецтэр сылдьаллар дуо?» - диэн ыйытта. Оҕонньор: «Сылдьаллар», - диэн хоруйдаата. Командирбыт чуҥнуу эбэтэр харабыллыы дуу оҕонньор дьиэтигэр хаалла. Биһиги иккиэн начальнай оскуола дьиэтин диэки бардыбыт. Бу түүн сырдык этэ. Дьиэ ааныгар кэлээт, табаарыһым аан таһыгар сэрэнэн харабыллыы, маныы хаалла. Мин бэркэ диэн сэрэнэн тас ааны аһан иһирдьэ киирдим. Уу чуумпу, арай киирээти кытта соҕуруу диэки кылаас аана аһаҕас этэ, онно түннүгүнэн сыдьаайар ый сырдыгар паарталар симиллибиттэрэ көстөллөр. Уһун көрүдүөр устун арыый иһирдьэ киирээт, тута сылдьар умайар бытыылкабын көрүдүөр нөҥүө уһугун диэки быраҕан кыыраттым. Быраҕаат, таһырдьа ыстанным. Ааҥҥа сөрүөстэн хаалбыт табаарыспын көрбүтүм: мэлис буолан хаалбыт. Чуо кэлбит сирбинэн төннөн кэлэн, командирбар: «Сорудах толорулунна!» - диэн дакылааттаатым. Били, табаарыһым киһи, мин эрэ иннибинэ кэлэн олорор. Командир түннүгүнэн көрбүтэ: дьиэ хайыы-үйэҕэ умайан, хара буруонан ыһыахтанан эрэр эбит. Кыратык чэйдээт, чааспытыгар төннөргө оҥоһуннубут. Таһырдьа тахсыбыппыт: көһөҥө былыттар ыйы сабан, хараҥа бүрүүкээбит этэ. Оскуола умайа турара, ол аттынааҕы оттоох сарайга охсуллан, уот биир кэм өрө кытыастан олороро, мэктиэтигэр, биһиэхэ тиийэ сырдатарга дылыта. Биһиги сорудахпытын толорон, дэриэбинэттэн тэйэн, кыракый от үрүйэни туора ууруллубут далаһа маһы туоруурбутун кытта, ытыалаан субуруттулар. Буулдьа иннибитинэн-кэннибитинэн, үрдүбүтүнэн чуһуурталаан ааста. Ол эрээри, биһиги окуопабыт, дьоммут мантан чугас этилэрэ. Начаас үлүгэр кэлэн, ити түүн оборонаҕа сыттыбыт. Эйэлээх кэмҥэ элбэх оҕо-ыччат үөрэммит оскуолата умайбытын аһыйа, курутуйа санаабыппыт. Ол эрээри, өһүөннээх өстөөҕү кытта кыргыһыы кыһалҕата, биһиги бэрт элбэх табаарыстарбыт сырдык тыыннарын харыстааһын дьыалата бу оскуола дьиэтин уматыыга күһэйбитэ. Сарсыҥҥы күнүгэр чугас хорҕолоно сытан ытыалаһыы уурайбыта.

Дьэ ити курдук биир уустук сорудаҕы толорбуппут. Ол миэхэ оһуобай суолталаах буолбута: кутталлаах, уустук да сорудахтары бэйэнэн толоруохха сөп эбит диэн санаа, эрэмньи миэхэ үөскээбитэ. Ол кэнниттэн, сэрии бүтүөр диэри, уоттаах сэрии унньуктаах хонуктарын устатыгар, бэйэм сындалҕаннаах сырыыларбар аҕыйаҕа суох сорудахтары, онно араас күчүмэҕэйдэри да көрсөн толортообутум.

Ахсынньы ый этэ. Арай биир күн биһигиттэн түөрт киһипи разведкаҕа ыыппыттара. Онно мин эмиэ баарым.

Разводка соруга өстөөх туох сэптээҕин-сэбиргэллээҕин билэн кэлии этэ. Кыра ырааһыйа хонуу ардайдардаах ойуурдаах сиринэн баран истибит. Ол баран истэхпитинэ, ойуур иһигэр бүтэҥитик саа тыаһаата, бастаан иһэр киһибит сууллан түстэ. Көрбүппүт: төбөтүгэр таптарбыт этэ. Ол икки ардыгар иккис киһибит сууллан түстэ. Биһиги иккиэ хаалан, маһы-оту көрө сатаатыбыт. Хас да хойуу лабаалаах мастар кэннилэригэр биир мас ортотун диэкинэн лабаалара ордук хойдон, харааран, хайдах эрэ тулатынааҕы мастартан атыннык көстөрө. Ол быыһыгар туох эрэ бытааннык хамсыырга дылы. Мин, ытырыктата санаат, ытан хабылыннардым. Арай, өс хоту, мас лабааларыгар охсулла-охсулла. өстөөх снайпера саатын кытта сууллан түстэ. Бу сиэхсит сип-сибилигин икки табаарыспын суох гыммыта, билигин бэйэтэ тоһун ылан сыттаҕа... Онтон, бэйэ-бэйэбититтэн тэйиччи соҕус хаамсан, аналлаах сорудахпытын кыалларын толоро сатаан, түүн бэйэбит дьоммутугар тиийэн кэлбиппит. Өстөөх кутталлаах снайперын өлөрүүгэ уонна бу сырыы иһин командование миэхэ махтал биллэрдэ.

Ахсынньы ортотун диэки этэ. Бэрт кыратык тохтоон ыла-ыла, күннэри-түүннэри ытыалаһа сыппыппыт. Кыырыктаах кыдыйсыынан хас да дэриэбинэни ылбыппыт. Биир улахан баҕайы дэриэбинэҕэ кэлэн, сииньигэс уһун үрүйэни кыйа эмиэ хаттаан оборонаҕа сыттыбыт. Манна да түүннэри-күнүстэри немецтэр кимэн киириилэрин утары уоту аһан төттөрү тэйитэ сыппыппыт. Бу кэмҥэ мин, сэриигэ үөрүйэхтэнэн, бэйэбэр эрэллээх уонна хото сананар буолбутум. Табаарыстарым да миигин илдьэ сылдьалларын сөбүлүүр этилэр. Ол миигин кынаттыыра. Сэрии да усулуобуйатыгар, өлөр-тиллэр да күннэргэ киһи киһиэхэ эрэнэр үтүө сыһыаныттан ордук киһини күүстүүр, ханныктаах да күчүмэҕэйдэри туоруурга кытаанах санааны биэрэр туох да баарын билбэтэҕим. Кыра үөрэхтээх, нууччалыы билбэт саха киһитигэр фроннааҕы нуучча дьоно табаарыстарым үтүө, аһыныгас, туруору көнө сыһыаннарынан мин бойобуой сырыылары сылдьыбытым диэн этиэх тустаахпын.

Эмиэ ахсынньы 20 диэки күннэрэ этилэр. Өстөөхтөр биһигиттэн биир километр курдук сиргэ сыталлара. Манна ыйга чугаһыыр кэмҥэ сэриилэспиппит. Сорохтор сэрии түүнүн намырыыра диэн кэпсииллэр. Ол алҕас. Холобур, бу кэлин кыргыһа, кыдыйса сытар дэриэбинэбитигэр түүнүн олус күүскэ, улахан хаан тохтуулаах, байыаннай техника алдьатыылаах кыырыктаах кыргыһыылар буола сылдьыбыттара. Түүн өмүтүннэрэн, мин сулууспалыыр чааһым өстөөххө эмиэ саба түһэрэ, хоромньуну таһаарара. Ардыгар өстөөхтөр күнүс биһиги баар сирбитин үөрэтэн билэллэрэ уонна түүн ракетанан сырдата-сырдата биһиэхэ кимэн киирэллэрэ.

1941 сыл ахсынньы ый бүтэһик күннэрэ тиийэн кэлбиттэрэ. Саҥа 1942 сылга үктэнэрбит аҕыйах хонук хаалбыта. Оруобуна бу кэмҥэ хас да чаастан талан, хайыһар командата тэриллибитэ. Биһиги чаастан хас да киһини, ол иһигэр миигин, онно ыытар буоллулар. Сураҕа, хайыһар командатын соруга өстөөх тыылыгар биллибэккэ киирэн разведкалыахтаах уонна өмүтүннэрэн саба түһэн, күүһүн үрэйиэхтээх этэ.

Саҥа тэриллибит хайыһар ротатыгар барыта 150 киһи тиийдибит. Сибиргэ төрөөбүт-үөскээбит дьону хомуйбуттар. Бары хайыһардарбытын кэтэн, саабытын-сэппитин сүгэн айаммытыгар турдубут.

Итинник кыргыһыннаран разведкалыыр (разведка боем) бойобуой сорудаҕы толоро бардыбыт. Бэрт эрэйинэн айаннаабыппыт, мэһэйдэрдээх тыаны, маһы-оту быыһынан баран испиппит, онуоха эбии бу дойдуга, Калининскай уобаласка, хаардаах уонна тымныы баҕайы дьыл буолбута. Хаар сорох сиринэн метр аҥарын курдук халыҥнааҕа, тымныы -35°, -40° тиийэ түһэрэ. Олохтоох оҕонньоттор «маннык тымныы буолбутун өйдөөбөппүт» дэһэллэрэ. Төһө сири барбыппыт буолла, киэһэлик биһигини, сэттэ киһини арааран, биир отделение оҥорон, разведкаҕа ыыттылар. Атын табаарыстарбыт хас да аҥыы арахсан, эмиэ атын хайысхаларынан киирэн бара турдулар.

Киэһэ, дьэ лаппа боруҥуй буолуута, өстөох баар сиригэр кэллибит. Ойууру төлө түһээти кытта, киэҥ нэлэмэн хонуу көһүннэ, барыта землянкалардаах сир быһыылаах. Арай, оол курдук, тумул ойуур аттыгар дэриэбинэ көстөр, онно немецтэр төттөрү-таары сырсыахалаһаллар. Дэриэбинэттэн ойдом, биһиги чугаспытыгар, сарайдаах дьиэ турар, тас өттүттэн чуҥнаатахха, иһигэр киһи баара биллибэт, чуумпу. Биһиги дэлби тоҥон, аччыктаан да, ол дьиэҕэ киирэргэ быһаарынныбыт. Дьиэ таһынан сибээс провода тардыллыбытын көрөөт, мин быһан кэбистим, үс суол линияны. Табаарыстарым киирэр аан үөһээ өттүгэр быаны баайан, сэрэнэн (дьиэ ааныгар гитлеровецтар мэлдьитин минаны уурааччылар), быаттан тардыстан, үктэммэккэ дьиэҕэ киирэн кэллибит. Киирбиппит: билиитэ оһоххо ас бөҕө буһа турар эбит, немецтэр ханна эрэ баран хаалбыттар, дьэ, биһиги ол астан, боруоба оҥорон баран, тото-хана аһаатыбыт. Дьиэ иһин сөбүгэр чүүччэйэн көрдүбүт-иһиттибит, наадалаах туох да сибидиэнньэни, дьыаланы булбатыбыт. Таһырдьа тахсыбыппыт - хараҥарбыт. Ханнык туһаайыынан эбитэ буолла, биһиги баран истибит. Адьас немец тыылыгар кэллибит бадахтааҕа, түүҥҥү хараҥаҕа, тымныыга оннук хатайдана сырыттахпытына, тула немецтэр саҥалара бу иһпллэрэ, музыкалара диэн түүҥҥү дьыбарга сүрдээх этэ. Арааһа, бэйэбит чааспытыттан отой ырааппыт быһыылаахпыт. Онтон, төннөрдүү хайысхаланан, хаары-сиири кэһэн бардыбыт. Түүн үөһүн саҕана, хараҥаҕа, талахтаах сиргэ тиийэн кэллибит. Биһиги утуйбакка талахтаах ойууру быыһынан, хайысхабытын сүтэрэн, мэнээк сырыттыбыт. Ол сылдьан, биир землянкаҕа түбэстибит. Землянка иһигэр соҕотох немец саллаата хороллон олорор эбит. Гитлеровец саҥа таһаарыан икки ардыгар, нуучча саллаата ыстыыгынан биирдэ түһэн кэбистэ.

Землянканы ааһа түһэн баран истэхпитинэ, икки бэйэбит саллааппыт өлө сыталлара, кинилэр аттыларыгар чочумча тохтоот, баран иһэрбитинэн сирэйбит хоту хаамтыбыт. Туох да баһаамнык ырбыт-сылайбыт, өтөр-наар аанньа утуйбатах дьон, уубут ыган кэллэ, эппитин-хааммытын, төбөбүтүн бүтүннүү ыарахан таһаҕас буолан аллара самнары баттыыра. Сарсыарданан эбитэ дуу, өссө хараҥаҕа, хаары дьөлө хаһан хаарынан бүрүнэн утуйан хааллыбыт.

Уһуктан кэлбиппит: халлаан сып-сырдык буолбут. Дэлби чэҥкинээн уһуктан, тура эккирээтибит. Ол икки ардыгар, өйдөөмүнэ хааллыбыт, немецтэр ытан бачыгыраттылар, буулдьалар үрдүбүтүнэн-анныбытынан сыыйылыннылар, тоҥ маска түһэн, охсуллан чыҥкынаатылар. «Дьэ, өллүбүт» диэн санаа киириэн бэтэрээ өттүгэр, адьас тулабытыгар сүрдээх улахан ытыалыыр тыастар тоҕута бардылар, сытыы буулдьалар хаарга барыһан турар мастары төргүү мутуктарын аллараа өттүнэн хаары араастаан ытыйан таһаардылар. Ити барыта бэрт ахсааннаах сөкүүндэ иһигэр буолбута. Сэриигэ ардыгар бэрт кыра да бириэмэҕэ элбэх быһаарыллар. Ытыалаһыы уурайаатын, сааларын-саадахтарын туппутунан, биһиги дьоммут тиийэн кэллилэр, букатын атын чаастан сылдьар дьон эбиттэр. Биһиги буоллаҕына, кинилэр баар сирдэрин аттыгар кэлэн хаалбыппыт. Күнүс буолуута бэйэбит чааспытыгар тиийэн кэллибит. Хайдах сылдьыбыппытын кырдьыгынан түөрэ кэпсээн биэрдибит. Биһиги сорукпутун төһө толорбуппутун билбэтэҕим, сэриигэ туруоруллубут сорукпут уонна былааммыт өрүү туолара диэн этэр кытаанах, дьиҥнээх дьыалатыгар оннук күчүмэҕэй, уустук уонна ыар буолара. Өрүү эн кыра да, улахан да былааныҥ туолара эбитэ буоллар, өстөөххүн дөбөҥнүк кыайыаҥ этэ. Хайыһар ротатыгар киирэн биһигиттэн арахсыталаан барбыт сибиряк табаарыстарбытын кэнники ханна да көрсүбэтэхпит, кинилэр дьылҕаларын туһунан тугу да истибэтэхпит.

Ити кэнниттэн аҕыйах хонон баран араанньы буолан хаалбытым.

 

СТАЛИНГРАДТААҔЫ КЫРГЫҺЫЫГА

 

1942 сыл муус устар ыйга Иваново куораттан Калининскай уобалас Калинин куоратын көмүскэлигэр кэлбиппит. Куорат аттыгар тохтобулга сырыттахпытына, бэрт тиэтэлинэн, сорохпутун Москваҕа аҕалбыттара. Москва анныгар немецтэр төһө да үлтүрүтүллүбүттэрин иһин, столица сэргэхтик, бэлэмник олороро. Дөрүн-дөрүн өстөөх самолеттара Москва кытыытыгар тиийэ кэлэллэрэ, бомбалары быраҕаллара. Үксүгэр, биһиги салгыннааҕы уонна сирдээҕи күүстэрбит уоттарынан, умса охсуллаллара.

Балачча кэмҥэ Москва адьас ыксатыгар үөрэнэ-бэлэмнэнэ сырыттыбыт. Арай биир күн, биһигиттэн талан, сорохторбутун танковай чааска анаатылар. Бэс ыйын бүтэҺик күннэрэ. Сталинград таһыгар биир дэриэбинэҕэ кэллибит. Хас да хоммуппут кэннэ, дьэ, арай, биирдэ биһигини түүн туруоран сатыы илтилэр. Халлаан быдан сырдыан иннинэ биһиги танкаларбыт уонна массыыналарбыт баар сирдэригэр тиийэн кэллибит. Массыыналарга, сорохторбут танкаларга олорон, инники кирбиигэ киирдибит. Бу Сталинград тас өттө этэ. Хараҥа ааһан, күн тахсыыта, эмискэ немецтэр ытыалаан куһуйдулар. Команда бэриллээтин кытта, көрүөх бэтэрээ өттүгэр биһиги, тиэллэн иһэр массыыналарбытыттан ыстанан түһэн, киэҥ баҕайы бааһынаҕа оруос бурдук үүнэн турарыгар ыстанныбыт. Үрдүк умнастаах хойуу оруос бурдугунан хаххаланан, ытыалаһа-ытыалаһа киирэн истибит. Тиэллэн кэлбит массыыналарбыт оол курдук туран хаалбыттара. Танкаларбыт биһиги хайа эрэ өттүбүтүгэр кыргыһа сылдьаллара. Бу кэмҥэ лаппа күн тахсыбытын кэннэ, өстөөх самолеттара көтөн куһууран кэлбиттэрэ, онтон арҕам-тарҕам көтө сылдьаннар, утуу-субуу бомбалаан барбыттара. Биһиги оруос бурдук быыһынан киирэн иһэр бэйэбит эмискэ тарҕаһан хааллыбыт, онтон атын өстөөх барыбытын үлтү бомбалаан кэбиһиэх этэ. Бомбалааһын күүһүттэн күһэллэн, биһиги кэннибитинэн буолбакка, өссө өстөөх диэки иннибитинэн сыҕарыйдыбыт, оруос бурдугу быыһынан сыыллан. Онон бомбалар үксүн биһиги кэннибит диэки түһүтэлээбиттэрэ. Ол да үрдүнэн биһиэхэ сүтүк тахсыбыта. Ол курдук сыҕарыйан иннибит диэки баран, оруоһу мүлчү тахсарбытын кытта, өстөөх пулемета көһүннэ. Мин биир нуучча саллаатыныын сэргэстэһэн иһэр этибит. Мин пулеметчигы ыттым, атын иккис киһини табаарыһым ытан өлөрдө. Ити курдук ол күммүт бүттэ. Түүн ытыалаһыы намырыйда. Ол да буоллар, сүгүн сынньаммат, утуйбат дьон буоллубут. Аны окуопа хастан хонор буоллубут. Сэриигэ ырыыны-сылайыыны, ууҥ кэлиитин аахса барыллыбат. Барыта байыаннай дьиссипилиинэҕэ, бэрээдэккэ булгуччу бас бэриннэриллиэхтээх... Мин сэрии устатыгар, дэҥнэтэн да буоллар, бөппүрүөк, толоругаһа суох саллааттары билэттиирим. Ол эрээри, сэрии кинилэртэн хабырдык иэстиирэ. Ким бөппүрүөктээн, эбэтэр сүрэҕэлдьээн, кыргыһыыга сыыһа туттубут өстөөх буулдьагыгар урут түбэһэр, өлөр. Оннук киһи бэрт солуута суохтан табаарыстарын да иэдээҥҥэ киллэрэн кэбиһиэн сөптөөх. Сэриигэ ардыгар барыта кылбар буолар... Ол иһин фроҥҥа саллааттар бөппүрүөк, толоругаһа суох киһини сөбүлээбэттэр. Кылаабынайа, судургу уонна эҥкилэ суох толоругас хаачыстыба сэриигэ биир уһулуччу наадалаах эбит этэ. Миигин сэрии устатыгар бииргэ сылдьыбыт саллааттарым, командирдарым хаһан да сирбэт этилэр: ол ханнык баҕарар быһыыга-майгыга судургум, толоругаһым уонна байыаннай бэрээдэккэ булгуччу бас бэринэр дьиссипилиинэлээҕим иһин этэ. Эйэлээх да кэмҥэ ити хаачыстыбалары эдэр ыччакка иитэр олоххо, үлэҕэ суолталаах дии саныыбын. Сэрии элбэххэ үөрэтэрэ. Улахан наада суох буоллаҕына, окуопа кыараҕаһа ордуга. Кыараҕас окуопа өстөөххө биллимтиэтэ суох, быыһыыра үгүс. Ол иһин мин синньигэс гына хастарым, сатыы сэриигэ кэнники бары да инньэ гынар буолбуппут. Бу түүн, хаһыа да буолан, синньигэс окуопаны хастан хоммуппут.

Өстөөх түүнүн, хараҥаттан иҥнибэккэ, дөрүн-дөрүн ытара, үөһэнэн самолеттарын тыаһа дыыгынаан олороро. Сарсыарда, өссө хараҥаҕа, биһиги танкаларбыт тиийэн кэллилэр. Манна хоно сытааччылар - сорохторбут сатыы, сорохторбут танкаҕа олорсон, тоҕо ааҥнаан киирдибит. Бу кыдыйсыы Сталинград куорат чугаһынааҕы биир дэриэбинэҕэ от ыйыгар буолбута. Биһиги сэриилэрбит дэриэбинэҕэ атын өттүнэн эмиэ киирбит этилэрэ. Ити күн фашистар күүстээх утарылаһыыларын булгурутан, икки дэриэбинэни босхолоон ыллыбыт. Нөҥүө икки күҥҥэ эмиэ хабыр хапсыһыылар буолбуттара. Өстөөхтөр олус бомбалыыллара.

Атырдьах ыйын 5 күнүгэр илиибэр араанньы буолан хаалбытым... Араанньы буолтум кэннэ, миигин Сталинград куоракка тиэйэн аҕаллылар. Онно икки хоннум, эмтэнним. Онтон массыынанан Камышин диэн куоракка госпитальга аҕаллылар. Бу кэмҥэ Сталинграды өстөөх төгүрүктээн эрэр сураҕа иһилиннэ. Биһигини өрүс уҥуор таһаардылар. Өстөөх ырааҕа суоҕа. Кэлэн бомбалыыра, ытыалыыра. Сөп-сөп өстөөх самолеттарын тыаһа иһиллэрэ. Ыксал буолан, араанньы буолбуттары тугунан баҕарар, кыалларынан, өрүһү туораталлара. Мин биир араанньы буолбут буойуннуун, нуучча киһитиниин, Волга өрүс илин биэрэгэр эрэһиинэ тыынан туораан испиппит. Биэрэк 70-ча метр хаалтын кэннэ, тыыбытын, олорор сирбититтэн балтараа-икки харыс холобурдаах аттыбытынан, курдат тэһэ ытан кэбистилэр. Тыыбыт, харбыс гынаат, тимирбитинэн барда. Мин киһибинээн уу үрдүгэр буолан хааллыбыт. Хата, өлбөт быатыгар, киҺим ууһута бэрт эбит, аҥар илиитинэн бааһырбыт илиибиттэн соһон биэрэккэ таһаарда. Биэрэккэ тахсыбыппыт: араанньы буолбут дьон манна мунньустан борохуотунан Сызрань куоракка барыахтаахтар эбит. Ол түүн биэрэккэ ким дьиэҕэ, ким таһырдьа хоннубут. Сарсыныгар борохуот кэллэ. Сорохпут батымына, ити күн хаалан хааллыбыт. Сарсыҥҥы күнүгэр эмиэ били кэмигэр борохуот кэлэн, дьэ, хоҥуннубут. Киэһэ 5 чааска хойуу оттоох-мастаах кытылга тиксэн тохтообуппут. Онно балыйтаран, борохуоппутун отунан-маһынан хаххалаатыбыт уонна түүнүн бу биэрэккэ хонордуу быһаарынныбыт. Тоҕо диэтэххэ: бу кэмҥэ түүнүн айанныыр кутталлаах этэ, өстөөх самолеттара түүнүн ордук төлө көтөн киирэн өрүһүнэн устууну, туорааһыны бомбалыыллара. Били бэҕэһээ турбут борохуот бомбалааһыҥҥа түбэспитин дириҥник курутуйан-хомойон истибиппит... Оннук үс суукка айаннаан дьэ Сызрань куоракка кэлбиппит. Манна биһигини кыһанан-мүһэнэн эмтээтилэр. Уопсайынан, сэрии устатын тухары госпиталь үлэһиттэринэн, сестраларынан эдэркээн баҕайы нуучча кыргыттара буолаллара. Кинилэр бааһырбыттарга эйэҕэс сыһыаннара, сылайары-элэйэри билбэккэ түбүгүрүүлэрэ, үтүө тылларынан-өстөрүнэн аралдьытыылара, кырдьыга да, бу норуот өстөөҕү утары бүттүүн дууһатынан туруммутун туоһулуура. Нуучча дьоно, ханнык да ыар күн-дьыл кинилэргэ бүрүүкээбитин иһин, санааларын түһэрбэттэринэн, биир сомоҕолорунан, хорсун уонна халбаҥа суох туруору быһыыларынан чахчыта улуу норуот буоларын биһиги, саллааттар, бары итэҕэйбиппит.

Сызраҥҥа сэттэ суукка буолбуппут кэннэ, биһигини тимир суолунан Барнаул куоракка салгыы эмтэтэ ыытар буоллулар. Дьэ, ол курдук тимир суолунан Барнаулга айаннаан истибит. Ити атырдьах ыйын 20 күнүн кэнниттэн этэ. Айаннаатахпыт күн, күн ортотун балачча ааһыыта, тиэллэн иһэр санитарнай поезпыт сыыйа бытааран барда. Онтон немец самолеттарын тыаһа иһилиннэ, поезд түннүгүнэн көрбүтүм: ол курдук өстөөх үс самолета кыырайан иһэллэр эбит. Биһиги кыалларынан таһырдьаны былдьастыбыт. Мин поезтан 50-ча эрэ метр сири тэйээппин кытта умайар бомбалары быраҕаттаатылар. Мин телеграмма остуолбатын таһыгар сиргэ охтон сытарбын эрэ өйдөөн кэллим, икки кулгааҕым куп-куугунас, сиһим ыалдьар, аһыйар-кутуйар, арыычча хамсатар. Бомба түһүөн иннинэ миигин кытта кэккэлэһэ испит киһим аҥар кулгааҕа хаан-сиин бөҕө, хараҕынан көрбөт кэриэтэ буолбут. Онтон биһиги чугас баар үүммүт бурдук быыһыгар киирэн киэһээҥҥэ диэри сыттыбыт. Немец самолеттарын тыаһа сөп-сөп иһиллэ-иһиллэ сүтэн хаалара. Киэһэ, арыый сэргэхсийэн, поезпытыгар кэлбиппит: бомба биһиги олорор миэстэбитигэр түспүт. Өлүү-сүтүү тахсыбыт: тиэллэн иһэр 600 киһиттэн 200-чэкэ киһи орпут этэ. Биһигини арыаллаан иһэр санитаркаларбыт уонна сестраларбыт бары өлбүттэр этэ. Бомбалааһынтан орпуттар сатыы бардыбыт. Түүннэри айаннаан, сарсыҥҥытыгар биир дэриэбинэҕэ тиийэн кэллибит. Дьэ, ырыы-сылайыы, илистии хара баһаам. Дэриэбинэ олохтоохторо истиҥник көрүстүлэр. Үүт иһэрдэн, аһатан-сиэтэн атаардылар. Онтон станция чугас этэ. Поеһынан Барнаулга бардыбыт. Госпитальга 1942 сыл атырдьах ыйын 26 күнүттэн сэтинньи ый 2 күнүгэр диэри эмтэнэн, иккиһин фроҥҥа бардым.

 

ДОНСКОЙ ФРОҤҤА

 

Үтүөрээт, арҕаа фроҥҥа барар буолбутум. Билигин 1941 сыллаахха балаҕан ыйыгар кыргыһыы хонуутугар маҥнай киирээри турарбыттан бэйэбин атыннык сананарым, ол бэйэбин сэрии бастакы уоттаах күннэрин туораабыт, кыргыс хонуутугар үгүс эрэйи-моһолу көрсүбүт, хайыы-үйэҕэ үөрүйэхтэммит саллаат курдук сананарым.

Тимир суолунан бэрт сууххайдык айаннаан, Дон өрүс кытыытыгар тиийэн кэлбиппит. Өстөөхтөрдүүн өрүс уҥуор-маҥаар утарыта сыппыппыт. Биһиги чаастарбыт өрүс илин эҥэригэр, ойуур былаастаах хонуулаах хаптаҕай сиргэ бааллара. Дон өрүс арҕаа эҥэригэр үрдүк уонна туруору баҕайы хайа баара. Өстөөхтөр ол хайа үрдүгэр уонна кэтэҕэр бааллара. Онон өстөөх олус кутталлаах миэстэҕэ улахан бөҕөргөтүпүүлээх оборонаҕа сытара. Ити сиргэ немец армиятын сэргэ итальянскай сэриилэр бааллара.

Биһиги армиябыт өстөөх бу оборонатыгар өрүһү туораан кимэн киирэр соруктааҕа. Дьэ, онон олус уустук, күчүмэҕэй бойобуой сорудаҕы биһиги чаастарбыт толоруохтаахтара.

Мин тиийэрбэр Дон ситэ тоҥо илигэ, сорох дириҥ сиринэн мөлбөөркөй, халыҥ долгуннарынан бытааннык уста сытара. Биһиги, өрүс турарын кэтэһэн, позициябытыгар сыппыппыт. Траншеяларбыт үрдүлэрэ сабыылаах этилэрэ. Ытыалаһыы да буоллаҕына, барыта сабыылаах сиртэн сэриилэһэрбит. Дьэ итинник ыйга чугаһыыр сыттыбыт.

1942 сыл ахсынньы 9 күнэ. Күн ортотуттан киэһэ «манна оборонаҕа сытан ытыалаһан тыыннаах хаалбыттар, бары бу түүн өрүһү туораан, кимэн киирэҕит» диэн командование бирикээһин иһитиннэрдилэр. Дьэ траншеяларга оҥостунуу, көрүнүү, бэлэмнэнии бөҕө буолла. Мин иккис нүөмэрдээх пулеметчик этим. Маҥнайгы нүөмэрбиниин пулемеппутун көрүннүбүт, ыраастаатыбыт, кыратык ытан боруобалыы түстүбүт.

Киэһэлик бары бойобуой соругу толорорго, этэргэ дылы, ыстыык курдук бэлэм буоллубут. Аҕыйах хонуктааҕыта өрүс мууһа турарын кытта түүн мин өрүһү туораһан разведкаҕа сылдьыспытым. Онно Дон өрүс кыдьымаҕа суох килэҥ муус буола тоҥон, сатыы киһи халтарыйан, хайдах да таба тирэммэт этэ, онуоха эбии саҥа турбут муус кыра да тыаһы-ууһу улаатыннаран, дорҕооннонон төһөлөөх эмэ ыраах дойдуга илдьэ бара турара. «Дьэ, бу манныкка бачча элбэх киһи хайдах туоруурбут буолла?» диэн саныырым. Түүн олус хараҥа этэ, онуоха эбии барыарбах былыт үүнэн турар баараҕай мастар орто курбуу умнастарыгар диэри таҥнары сатыылаан турарга дылыта. Ол дойду кыһыҥҥы түүнэ, халлаана биһиэнинээҕэр өрүү да хараҥа курдук буолара. Дьэ биһиги саабытын-сэппитин илдьэ сатыы өрүс диэки бардыбыт. Биһиги тахсарбытын өстөөх билиэ суохтаах, онон кытаанах бирикээс быһыытынан ханнык да тыаһы-ууһу, саҥаны таһаарбакка уҥуор - өстөөх биэрэгэр тахсыахтаахпыт. Манна урутаан эттэхпинэ: өрүс кэтитин тухары туора хаптаһыны араамалаан саайан тэлгээбиттэр. Бачча элбэх хаптаһыны була, бэрт кыра бириэмэ иһигэр өрүс уҥуор тиийэ тэлгэтэ, саайа охсубуттарын сөҕөбүн! Бэлэм тэлгэммит хаптаһын үрдүнэн халтарыйбакка, олус диэн чуумпутук түүн үөһүн ааһыыта уҥуоргу биэрэккэ этэҥҥэ туораатыбыт. Этэҥҥэ диэи тыл манна мэнээк этиллибэтэ. Өрүһү туорааһын сэриигэ мэлдьи кутталлаах буолааччы. Өстөөҕүҥ тугу эмэ сибикилээтэ, уорбалаата да - үлтү бомбалаан, ытыалаан кэбиһээччи. Биһиги эмиэ өстөөхтөрү оннук көрсөрбүт.

Уҥуоргу биэрэккэ тахсыбыппыт: хайалар, былыт быыһа түүҥҥү хараҥаҕа үрдүк төбөлөрүн саһыаран, барыаран тураллара. Биһигини уун-утары хайа аппата түһэрэ. Ол аппанан тахсар сатаммат этэ: анна ортотунан тахсар кыараҕас суол уонна аппа икки эниэтэ тилэри миналаммыт. Ону биһиги разведчиктарбыт өссө эрдэ билбиттэрэ. Онон биһиги аппаны икки өттүнэн - туруору буор сиринэн эбэтэр сыбар тааһынан тахсан, өстөөхтөргө саба түһүөхтээхпит. Үстүү киһиэхэ тимир көхөлөөх биирдии быаны, өссө бэйэбит биэрэкиитигэр эрдэхпитинэ, туттартаан кэбиспиттэрэ. Ол быабытынан (мастан маска быраҕан тардыстан) хайа үрдүтэр тахсыахтаахпыт үһү. Дьэ, хараҥаҕа сэрэнэн, тыаһа суох, ол эппиттэрин курдук, утуу-субуу кыра соҕус хаардаах хайа үрдүгэр таҕыстыбыт. Аппаны икки арҕаһынан кыйа хаамсан, аппа төбөтүнээҕи үрдүккэ түмүстүбүт. Атын биһиги чаастарбыт уҥа диэки өттүбүтүгэр, хайа кэтэҕэр намыһах соҕус аһаҕас сиргэ дьиэлэнэн, бөҕөргөтүнэн сыталлара. Биһиги - хайа үрдүтэр баар рота өстөөҕү өмүтүннэрэн, соһутан, үөһэттэн кимэн киириэхтээхпит. Онон икки кынакка баар биһиги сүрүн күүстэрбит кимэн киирэллэригэр көмөнү, чэпчэтиини оҥоруохтаахпыт. Хайа аппатын утарыта үрдүккэ баар биһиги рота саллааттара, тарҕаһан, табыгастаах миэстэлэри булан тохтоотулар, оттон мин бастакы нүөмэрбиниин ручной пулеметтарбытынан кириэстии ытыалыырга бэлэмнэнэн сыттыбыт.

Сарсыарда халлаан саҥардыы сырдыыта икки өттүттэн харса суох ытыалаһыы саҕаланна. Күн үөһэ ойон, түүҥҥү туман былыт көтөн, бары барыта көстөр буолбутун кэннэ, били бөлүүн туораабыт муостабытын көрбүппүт: өстөөхтөр тоҕута бомбалаан кэбиспиттэр.

Күн ортото буолуута мин бастакы нүөмэрим өлөн туораата. Ити күн хараҥа буолуор диэри икки өттүттэн үүнэ-тэһиинэ суох кыырыктаах ытыалаһыы сэллээн көрбөтө.

Мин, бастакы нүөмэрим уонна биһигинниин манна, бу хайа төбөтүгэр, бииргэ сэриилэспит сахам уола өлөннөр, ол аһыытыгар киэһэ ыар санааҕа, хомолтоҕо ылларбытым. Бу кыргыһыыга сахалар төрүт да иккиэйэх эрэ этибит. Ыйтан эрэ орто, били Барнаул куораттан госпитальтан тимир суолунан айаннаан кэлэн иһэн, аараттан биир саха уолун булан ылбытым. Дьэ, саханы көрсүбэтэхпит өр буолан, убай-быраат курдук санаһан сылдьыбыппыт. Дон өрүс кытыытынааҕы ыйтан ордуктаах оборонаҕа бииргэ сылдьыбыппыт, тохтобулга, сынньалаҥҥа дойдубутун, сирбитин-уоппутун ахтыһан сэһэргэһэрбит. Коммунист этэ, партийнай мунньахтарга сылдьара, фронт олоҕун уонна быһыытын-майгытын быһаарсара. Үөрэхтээх быһыылааҕа. Нууччалары кытта букатын иҥнибэккэ сэһэргэһэрэ, бииргэ сылдьар саллааттара уонна командирдара бу уолу ытыктыыр, тылын сыаналыыр этилэр. Ол бэйэтэ бүгүн бойобуой кэккэттэн өлөн туораата. Күн ортото ааһыыта этэ. Ытыалаһыы уоттанан-күөстэнэн бара турара. Арай биир нуучча уола сүүрэн кэллэ: табаарыһыҥ саха уола ыҥыртарар, ыараханнык бааһырбыт, чэ, кытаат - диэн быһыта биэртэлээн түргэнник эттэ. Иккиэн тэҥҥэ барабыт. Буулдьа баран иһэр землянкабыт үрдүнэн салгыҥҥа ыйылаан олорор. Тиийбиппит: түөһүгэр ыараханнык таптарбыт: өлөр охтуутун охтубутун тута сэрэйдибит. Онтон аҕыйахтык тыынаат, сырдык тыына мэлийбитэ. Биһиги хаһыа да буолан бэлэм хаһыллыбыт окуопаҕа, бу Дон өрүс биир биллибэт хайатын аппатын арҕаһыгар бэйэбит бойобуой доҕорбутун, саха саллаатын Охлопков Николай Ивановиһы аһыйан-курутуйан туран көммүппүт. Кинини кытта доҕордоспут, кинилиин наар бииргэ кэккэлэһэ сылдьар сырдык хааннаах, чачархай баттахтаах нуучча уола, доҕоро көмүллүүтүгэр наһаа санааҕа ылларбыт, мунчаарбыт көрүҥнэммит этэ. Ол уол кэнники дьылҕатын билбэппин, ити түгэнтэн ыла көрсүспэтэхпит.

Охлопков Николай Иванович: «Дойдубар ийэлээхпин уонна оҕолоохпун», - диэн кэпсиирэ. Саха бу үтүөкэннээх уолун, фроннааҕы доҕорбун кэриэс-хомуруос оҥостон, сэрииттэн эргиллэн кэлэн бараммын төрөөбүт дойдутугар Уус-Алдан Баатаҕай нэһилиэгэр урукку Молотов аатынан колхозка суруйа сылдьыбытым. Хомойуох иһин, онтон харданы туппатаҕым.

Ити күн түүҥҥэ диэри сэриилэһэн, букатын хараҥа буолтун эрэ кэннэ намыраатыбыт. Өстөөхтөрбүт түүн адьас ньим буолбатахтара, сарсыардааҥҥа диэри дөрүн-дөрүн ытыалыы сыппыттара.

Иккис күн, ахсынньы ый 11 күнүгэр, миигин бастакы нүөмэринэн анаан, иккис нүөмэринэн биир эдэркээн саллааты аҕаллылар. Саҥа кэлбит уолум сүрдээх сыстаҕас уонна ытарынан эмиэ дьоҕурдаах эбит. Бу иккис күн маҥнайгы күммүтүттэн итэҕэһэ суох алдьархайдаах хапсыһыы, .кыргыһыы буолла. Күнүс итиилээбэккэ, үссэм-мэккэ үргүлдьү сэриилэстибит. Уҥа, хаҥас өттүбүтүнээҕи биһиги чаастарбытыгар эмиэ кыырыктаах кыргыһыы буола турарын көрө турарбыт. Биһиги рота хайабыт төбөтүттэн иннибит да, кэннибит да диэки халбарыйбатахпыт. Дьэ, маннык кыргыһыы буола турдаҕына, киэһэ алта чаас саҕана араанньы буолан хааллым. Били бүгүн кэлбит иккис нүөмэрбинээн быраһаайдаһан, сыллаһан-уураһан араҕыстыбыт. Киэһээҥи бороҥуйга аппаны кытыытынан, мината ыраастаммыт сиринэн, биир саллааттыын иккиэ буолан таҥнары Дон өрүскэ киирдибит. Бэҕэһээ түүн туораабыт сирбитинэн буолбакка, атын сиринэн туоруурга быһаарынан, хайаны кыйа өрүс кытыытынан баран истибит. Өстөөхтөр ытар бууддьаларын тыаһа биһиги үрдүбүтүнэн бирээмэ куп-куугунас. Балачча хайаны аннынан барбахтаатыбыт, онтон уҥуор туоруубут. Хабыс-хараҥа, мууспут тырдыргыыр, иккиэн бэйэ-бэйэбититтэн тутуһан иһэбит, киһим бинтиэпкэлээх, мин, араанньы буолбут киһи, тугум да суох.

Уҥуоргу биэрэккэ тахсыбыппыт: киһи элбэх этэ, үксэ араанньынайдар. Хаан-сиһик буолбут дьону таһар наһыылка элбэҕин үлүгэрин онно көрбүтүм. Араанньы буолбут дьоҥҥо хайдахтаах кыһамньы уурулларын манна өссө үчүгэйдик билбитим. Биһигини иккиэммитин, күнү быһа аһаабатах дьону, мининэн күндүлээтилэр. Биэрэктэн чугас дэриэбинэ баар этэ, онно полевой госпитальга сыттым. Сарсыҥҥы, өйүүҥҥү күннэригэр араанньы буолбуттар кэлэ турбуттара. Олортон истибитим, үһүс күн түүнэ буолуутугар эбии күүс тахсан, ол хайа кэтэҕэр баар өстөөх, дьэ, букатыннаахтык үлтүрүтүллүбүт этэ.

 

КУРСКАЙ ТОҔОЙГО

 

Били Донской фроҥҥа араанньы буолан бараммын Дон өрүс аттынааҕы полевой госпитальга эмтэнэн иһэн, Тамбовскай уобалас Котов куоратыгар уһуннук эмтэммитим. Бу манна госпиталь үлэһиттэрэ: врачтар, сестралар, ньээнньэлэр күннэри-түүннэри хайдах тулуйан үлэлииллэрин сөҕөрбүт. Араанньы буолан кыргыс хонуутуттан кэлэн эмтэнээччилэр сүрдээх элбэх этилэр, оттон ону хааччыйар-эмтиир үлэһиттэр ахсааннара оннук элбэх буолбат буолара. Ол үрдүнэн, кыһаллыбыт кэмҥэр эн аттыгар кинилэр мэлдьи баар буола охсоллоро. Саллааты үтүөрдэр, эмтиир үлэлэригэр оннук бэриниилээхтэрэ. Мин хаста да, ол иһигэр улаханнык, араанньы буолуталаабытым. Госпиталь үлэһиттэрэ сүрэхтэрин-быардарын ууран туран эмтээбиттэриттэн, көрбүттэриттэн-истибиттэриттэн эрэ үтүөрэр этим диэн туруору этэбин. Сэрии кэминээҕи госпиталь, онно кыһамньылаах үлэ туһунан кэпсиир буоллар, ол бэйэтэ уһун, элбэх историялаах сэһэн буолуох этэ.

Дьэ оннук, Котов куорат госпиталыгар сытан, үтүөрэн бараммын фроҥҥа барар буолбутум. Сайын барахсан муҥутаан турар кэмэ этэ. Ол дойду сайынын биир ыраас, үтүөкэн күнэ. Күнүс, күн ортото саҥардыы буолуута этэ, старшай сержант адъютаннаах капитан тиийэн кэлбитэ. Эйэҕэс киһи быһыылааҕа, ыарыһахтары, эмтэнээччилэри, үлэһиттэрй кытта бэсиэдэлэспитэ, сэһэргэспитэ. Кини эмтэнэн үтүөрбүттэртэн 70 киһини илдьэ барыахтааҕа. Күн ортото ааһыыта госпиталь дьиэтин таһыгар сэттэ уон киһини стройга туруордулар, онно мин эмиэ баарым. Биирдиилээн араспаанньаларынан, ааттарынан уонна аҕаларын ааттарынан ыҥыртаан ааҕыы буолла. Манна бары нууччалар этилэр, атын омук мин эрэ этим. Строй кэлии уһугун диэки турарым, арай капитан: «Захаров Митрофан Дмитриевич!» - диирин кытта мин стройтан биир хаамыы инники тахсан, «смирно!» турдум. Капитан мин араспаанньам, аатым, аҕам аата нууччалыытыттан соһуйда, омукпун ыйытта. Онуоха мин саха буоларбын, сахалар былыргыттан итэҕэлбит нууччалыытын, онон ааппыт-суолбут эмиэ нууччалыытын быһаардым. Сэриигэ 1941 сыллаахтан, атырдьах ыйыттан сылдьарбын истэн баран, капитан астынна быһыылаах, өссө хорсуннук сэриилэһэргэ эттэ уонна ыкса кэлэн,  санныбын   таптайда.

Хас да күн айаннаан, биир оройуон киинигэр кэллибит. Киэҥ соҕус сиринэн тайаан сытар. Манна наар сэриигэ барааччылар мунньустубуттар. Сэрии сэбэ балачча уларыйбытынан, тупсубутунан сибээстээн, күн аҥарыгар диэри тактичеекай бэлэмнэниигэ, саҥа техническэй сэбилэнии усулуобуйатыгар өстөөҕү кытта хайдах кыргыһарга үөрэннибит. Ити үөрэхпит кэнники, сэриигэ киирбиититигэр улаханнык туһалаабыта. Киэһэ өттүгэр сынньанарбыт, күүс-уох мунньунарбыт, бултуурбут даҕаны. Дьэ, итинник аҕыйах хоммутум кэннэ, биир офицер: «Ким муҥхалыыры сатыыр баарый, муҥха тэринэн муҥхалыахпыт, саллааттары эбии аһатыахпыт, манна чугас балыктаах сирдэр бааллар», - диэн ыйытта. Хас да киһи сөбүлэспитин кэннэ, мин эмиэ тылланным. Ол күн уон иккиэ буолан сабыс-саҥа муҥха таҥан бүтэрдибит. Биһигиттэн чугас өрүс уонна үрэх курдук уулаах, балыктаах сирдэр бааллар эбит. Оройуоммут кииниттэн өрүс уҥуор «Новая Мельница» диэн дэриэбинэҕэ олохтоох биир нуучча оҕонньоро күн аайы күнүс оҥочонон туораан, биһигини кытта муҥхалаһа барара, балыктаах сирдэри уонна муҥхалыырга ханан табыгастааҕын бэркэ билэрэ. Ол курдук, арааһа, ыйтан ордук кэмҥэ муҥхалаатыбыт быһыылаах. Бу муҥхалыырбыт миэхэ төрөөбүт Наммар Лена өрүс боротуохаларыгар сэрии иннинэ балыктыырбын санатара. Онон сүрдээҕин дуоһуйарым. Мэктиэтигэр, балыга кытта биһиги Ленабыт балыгар маарынныыра...

Саллааттар, балык минэ иһэн, абыраммыттара, махтаналлара. Дьэ, итинник, эбии байыаннай билии-сатабыл, күүс-уох ылынан баран, фроҥҥа киирэр буоллубут. Бу дэриэбинэҕэ ыам ыйын бүтуүтэ кэлэн баран, дьэ арахсарбыт тиийэн кэллэ.

Атырдьах ыйын 20 чыыһылатын кэннинээҕи күннэр этилэрэ. Күн киэһэрэн барбыта. Манна баар чаас суһаллык фроҥҥа барар буолбутун туһунан эмискэ командование бирикээһэ иһитиннэриллибитэ. Бэрт түргэнник хомунуу, барарга бэлэмнэнии буолла. Уонна түүннэри танкаларга, автомашиналарга олорон, сэриигэ айаннаатыбыт. Айаннаан иһэн, сэрии буолан ааспыт ынырыктаах, хомолтолоох суолун-ииһин барытын сирэйинэн көрдүбүт. Ити саас, сайын, Сталинград кыргыһыытын кэнниттэн, өстөөх арҕаа диэки балачча сиргэ чугутуллубут кэмэ этэ. Немец алдьаммыт байыаннай техниката, хонууга, ойуурга урусхаллана сыталлара. Кыайан илпэтэх бүтүн техникаларын соруйан, биһиэхэ биэримээри, үлтү тэптэртээн, уматалаан, ууга тимирдитэлээн кэбиһэр эбиттэр.

Оннук сэрии сэбин элбэҕи көрсүбүппүт. Өстөөхтөр кыайан илпэтэх сэриилэрин сэбин алдьатар эрэ буолбат этилэр, киһи ханнык да сиэриттэн тахсан, ынырыктаахтык быһыыланаллара. Кэннилэринэн чугуйдахтарын ахсын советскай дэриэбинэни, тутуулары, муосталары, суолу-ииһи уматалаан, киһи сатаан оҥорбот, туһаммат гына дэлби тэптэртээн иһэллэрэ. Оннооҕор үүнэн турар ойууру кытта уоттаан, хара хоруонан көрдөрөн ааһаллара. Ол урусхалламмыт, уматыллыбыт дэриэбинэҕэ биир эмэ ордон хаалбыт дьахталлар, оҕолор, оҕонньоттор баар буолаллара. Сорох дэриэбинэҕэ бэрт аҕыйах дьиэ бүтүн буолара.

Биһиги, массыынанан баран иһэн, биир иччитэхсийбит дэриэбинэҕэ, киһи кута-сүрэ төрүт тохтообот буолбут сиригэр, тиийэн кэлбиппит. Дьиэлэрэ уматыллан, оһохторун хоролоро эрэ хороһон тураллара. Бэрт аҕыйах ыал ордон хаалбыт быһыылааҕа. Оннук амырыын, оннук барыта үрүө-тараа, күөрэ-лаҥкы барбыт дэриэбинэ этэ. Хас да саллаат буоламмыт намыһах тутуулаах сытыары дьиэҕэ киирэн кэллибит. Дьиэ ортотугар эргэ билиитэ оһох дуома турара. Оһох кубарыйбыт билиитэтин чанчыгар үс кыракый оҕо олороро, кинилэр аттыларыгар сааһыра баран эрэр нуучча дьахтара, ийэлэрэ быһыылааҕа, оҕолорун өйөөн, кууһан турара. Дьахтары кытта балачча кэпсэтистилэр. Дьахтар гитлеровецтар кыыллыы быһыыларын туһунан кутта-симнэ, өһү-сааһы булгуччулаахтык ситиһэргэ эттэ, сэрии иннинэ чэлгийэ сайдан иһэр, элбэх кэрэ ыччаттардаах дэриэбинэлэрин бу маннык кэбилээбиттэрин хараҕыттан уу-хаар баһан туран, оҕолуу ытамньыйан кэпсээтэ. Дьэ бу дэриэбинэни көрөн, бу дьахтар кэпсээнин истэн, кырдьык да ким баҕарар абарар-сатарар, уйулҕата хамсыыр быһыыта этэ. Билиитэ үрдүгэр олороохтуур хатыра дьүдьэйбит оҕолор эрэйдээхтэргэ саллааттар өйүөбүтүттэн килиэп, саахар бэристибит. Онно, чээн, били кырачааннар үөрүүлэрэ-көтүүлэрэ баһаамнаата. Бу тыа сирин дэриэбинэтэ быһыылааҕа, дэриэбинэни тахсыаппытын кытта биир харахха быраҕыллар, эмиэ киһи өйүттэн кыайан тахсыбат куһаҕан хартыынаны көрбүппүт: мастарга кыбытыллан, бадарааҥҥа батылыннаран өлөрүллүбүт сылгылар, борооскулар, ынахтар сэймэктэрэ, дьардьамалара сыталлара. Ол гитлеровецтар сүөһүнү араас кыбычаан мастарга, тутууларга кыбыталаан, бадарааҥҥа тыыннаахтыы батылыннартаан эмиэ муҥнаан-сордоон, эрэйдээн өлөртүүр эбиттэр. Оннооҕор атаҕыттан таҥнары, моонньуттан эрэ ыйаммыт сүөһүлэр өлүктэрэ кытта бааллара!.. Өстөөхтөр советскай сиргэ кэлэн бу кэбилээһиннэрин барытын илэ харахпытынан көрөн, дьэ, абарыы-сатарыы муҥура суоҕа. Мин тус бэйэм, төһө да өстөөхтөрүн иһин, икки атахтаах ааттаахтар хайдах маннык киһи сиэриттэн тахсан дьиикэйдик быһыыланалларып көрө сөҕөрүм.

Ити курдук хас да дэриэбинэни ааһыталаан кыргыс сиригэр кэллибит. Дьэ, дьулаан сиргэ баар буоллубут. Алдьаммыт-кээһэммит сэрии араас сэбэ-сэбиргэлэ, киһи-сүөһү өлүгэ барыта күөрэ-лаҥкы барыы... Аҕыйах тылынан киһи сатаан эппэт дьаабыта этэ. Икки күнү быһа өлө сытар советскай буойуннары хомуйдубут, харайдыбыт. Үһүс күммүтүгэр атырдьах ыйын 31 күнүгэр уоттаах сэриигэ киирдибит. Бу Курскай тоҕой этэ.

Ойууру мүлчү түһээт, киэҥ баҕайы нэлэмэн хонууга баар буоллубут. Киирэн иһэн, элбэх баҕайы хатыылаах боробулуоха мэһэйдэри тоҕута көтөн, алдьатан аастыбыт. Өстөөхтөр, хонуу иһирдьэ диэки өттүгэр землянкаларга, окуопаларга сытан, харса суох ытыалыы тоһуйбуттара. Пулемет, миномет, автомат буулдьалара сыыйыллан олороро. Биһиги бэлэм землянкаларга, бомба тоҕута түспүт оҥкучахтарыгар сытан, ытыаласпытынан бардыбыт. Ситэ чаас аҥара буола илигинэ, иннибитигэр ханна эрэ ыраах мессершмиттэр тыастара иһилиинилэр, өр-өтөр буолбата - уонунан самолет оол курдук халлаан кырсыгар утуу-субуу кыырайан иһэрэ көһүннэ. Онтон, ханна бэлэм олорбуттара буолла, биһиги истребителлэрбит халлаан нөҥүө өттүттэн соҕотохто баар буола оҕустулар. Халлаан биир кэм куп-куугунас. Онтон эмискэ самолеттар бэйэ-бэйэлэригэр кэтиллэ түстүлэр. Салгыҥҥа бөлөҕүнэн киирсиини урут көрө илигим, бу эрэ көрдүм. Киһи куйахата күүрэр ынырык сэриитэ эбит этэ. Байыаннай летчиктар ураты сатабыллаахтарын уонна тулуурдаахтарын мин бу кыргыһыыга көрөн сөхпүтүм. Самолеттар ытыаласпытынан бэйэ-бэйэлэригэр суптурута түһэллэрэ, туохтарын эмэ алдьатыһаары кыырт кыыл курдук эриллибитинэн түһэллэрэ. Дьэ онно истребителлэр аһарымтаҕайдара диэн сүр.

Ити салгыннааҕы кыргыһыыга өстөөх түөрт-биэс мессершмиттэрэ сууллубуттара. Биһиги биир истребительбит алдьанан түспүтэ, хата, дьолго самолет, кыратык алдьанан, бытааннык биһиги аттыбытыгар кэлэн түспүтэ. Летчик сиргэ түһэригэр араанньы буолбут этэ. Кинини санитардарга туттардыбыт. Ити летчиктыын кэнники (өйүүнүгэр), араанньы буолан баран, Полтава полевой госпиталыгар бииргэ сыппыппыт.

Ити курдук, төһө уһуннук эбитэ буолла, арааһа, чаас аҥара уһуннаахтык эбитэ дуу, салгыннааҕы кыргыһыы буолан ааста. Өстөөхтөр, хас да мессершмиттэрин охторторон, кыайтаран, көтөн кэлбит сирдэрин диэки төттөрү куоттулар. Ити атырдьах ыйын 31 күнүгэр биһиги иннибит хоту кыратык сыҕарыйбыппыт. Түүҥҥэ диэри тохтоло суох ытыаласпыппыт.

Иккис күн сиринэн, салгынынан улахан хаан тохтуулаах кыргыһыы буолбута. Өлүү-сүтүү икки өттүттэн элбэх этэ. Ону мин барытын кэпсии барбакка, биир түбэлтэни эрэ ахтыаҕым.

1943 сыл балаҕан ыйын 1 күнэ. Киэһэ күн киириитэ этэ, халлаан итир былытынан ардайданан дьэбиннээх ылтаһын курдук буолан турара, күн сэрии уотун буруотуттан кытара өһөҕүрэн киирэн эрэрэ. Субу түгэҥҥэ өстөөх икки бомбардировщик самолеттара киирбиттэрэ. Мин сүүрбэччэ устуука уматар, термитнэй уонна бронебойнай ботуруоннары бэлэмнээбитим. Өстөөх бомбардировщиктара, биһигиттэн чугас соҕуһунан, алларанан халты көтө сылдьыбыттара, аллара супту түһэ-түһэ өрө сурулаан тахсаллара. Онтон биирдэрэ мин олорон иһэр танкабын чугаһынан көтөн биһиги чааспыт бөлөхтөөн баар сиригэр хайысхаланан истэҕинэ, бойобуой бинтиэпкэбин ылаат, тардан кэбистим. Ол онно тута самолет үөһэ диэки күөрэйиэх курдук буолан ылбыта, ситиниэхэ мин эмиэ кыҥыы охсоот, тардан кэбиспитим, самолет, хайысхатын уларыта охсон, көнөтүк сытыары барыах курдук буолан эрдэҕинэ, үсүһүн ыттым. Дьэ, тута самолет салайыллан иһиитин сүтэрдэ, көрөн турдахпытына, аллара сырыынньа баран иһэн, хойуостанан сиргэ кэлэн түстэ, летчиктара парашютунан ыстаннылар. Командир миигин хайҕаата, махтанна (наҕараадаҕа түһэрбиттэрин-түһэрбэтэхтэрин билиҥҥээҥҥэ диэри билбэппин, өлөр-тиллэр кыргыһыы хонуутугар ону толкуйдуу да барыллыбатаҕа).

Үһүс күммүтүгэр сарсыарда бэрт эрдэ танкаларынан, сатыы сэриилэринэн кимэн киирдибит. Дьэ, сэриигэ сылдьыбыт усталаах-туорабар маннык ынырыктаах кыдыйсыыга өссө түбэһэ илигим. Биһиги кимэн киириибитигэр өстөөхтөр хардары эмиэ утары кимэн киирбиттэрэ. Дьэ, улуу кыдыйсыы манна буолбута, өстөөх танкалара уонна самолеттара харса суох киирдэр киирэ тураллара, биһиги оборонабыт кирбиитигэр модун артиллерийскай уонна минометиай уоту аспыттара. Биһиги чаастарбыт биир оннооҕор күүстээх киириини оҥорбуттара, сир-дойду биир кэм титирэстээн олороро, халлаан хайыта ыстанарга дылы буолара. Снаряд, мина эстиилэриттэн, бомбалар быыстала суох түһүүлэриттэн, сэрии хара төлөн буруолаах быылыттан күн сырдыга тумарык курдук этэ. Мааҥы бэйэлээх көнө хонуу бомбалар тоҕута түһүүлэриттэн дьөлөҕөстөрүиэн туолбута, тыа уонна от-мас умайара, сэп-сэбиргэл алдьаныыта, киһи-сүөһү өлүүтэ... - ким да сатаан эппэт алдьархайа этэ. Маннык алдьархайдаах иэдээни, араллааны хаһан да көрбөтөҕүм. Ити алдьархай ортотугар биһиги танкаҕа олорон киирбиппит, онтон үүнэн турар кукуруза иһигэр ыстанныбыт, кэлбит танкабыт кукуруза бааһынатын тулатыттан тэйэн баран истэҕинэ, бомба үлтү түһэн кэбистэ, танкистар уонна командир онно өлбүттэрэ. Манна өйдөөбүтүм: маннык модун сэрии сэптээх өстөөҕү оборонатын тоҕо көтөн киирин кытаанаҕын, уустугун. Бу күн хаҥас санным хаптаҕайыгар араанньы буолан хаалбытым. Мин кэннибиттэн, хаһыс күҥҥэ эбитэ буолла, өстөөх үлтүрүтүллүбүт уонна кэннинэн чугуйбут этэ. Полтава полевой госпиталыгар эмтэнэ барбытым. Госпитальга кэлэн баран, били сууллубут самолет летчигын Иванову уонна биир Сивцев Ивап Николаевич диэн саха уолун кытта аҕыйах хонукка бииргэ эмтэммиппит. Уолум нууччалыы үчүгэйдик билэрэ. Онон үтүөрэн баран, эр дьон санитардар наада буолбуттарыгар, фроҥҥа барыахпытыгар диэри нэдиэлэ курдук ыараханнык бааһырбыттары бостууктаспыппыт. Сэрииттэн кэлэн бараммын, Якутскай куоракка Сивцев Иван Николаевич үлэлии сырыттаҕына көрсүбүтүм, кэнники Кыайыы 25 сыла буолуутугар эмиэ Якутскайга көрсүһэн, фроннааҕы сырыыларбыт тустарынан сэһэргэһэн турабыт. Фроҥҥа сылдьан көрсүһүү хаһан да умнуллубат буолар эбит.

 

КИРОВОГРАДСКАЙ, ХАРЬКОВСКАЙ, ПОЛТАВСКАЙ, ОДЕССКАЙ УОБАЛАСТАРГА

 

Дьэ ити курдук, эмтэнэн баран, эмиэ фроҥҥа барар буолбутум. Тиийбитим, сэрии уота-күөһэ оргуйа турар сирэ эбит. Уруккубуттан атын сэрии сэбин биэрдилэр. Урут наар бинтиэпкэнэн, пулеметунан сэриилэспитим. Олор да куһаҕана суох этилэрэ. Бу сырыыга мин урут билбэтэх «огнемет» диэннэрин миэхэ биэрдилэр, саллааттар, таптаан, «таҥара» дииллэрэ. Олус сөбүлүү көрдүм, биир командир хайдах ытарга кыратык үөрэттэ.

Киһи сөҕөрө баар, мин, бу чааска кэлэн баран, сэрии бүтүөр диэри бааһырбакка сылдьыбытым.

Ити курдук, Алексеево сэлиэнньэнэн Кировоград куоракка кэлбиппит. Чааспыт куорат тас өттүгэр тохтообута. Түүн уөһэ буолуута немецтэр куораты күүскэ бомбалаатылар. Биһиги бу түүн, утуйбакка, куоракка сэриинэн киириэхтээхпит. Түүн үөһэ лаппа ааспытын кэннэ саҕалаатыбыт.

Ол киирэн истэхпитинэ олохтоохтор (оҕо, дьахтар, оҕонньоттор) куораттан бу тахсан иһэллэр. Билигин аҕай бүппүт күүстээх бомбалааһынтан күрэнэн иһээхтииллэр эбит. Биһиги чааспыт үргүлдьү өстөөх бөлөх-бөлөх күүстэрин кытта ытыалаһа-ытыалаһа куораты ортотунан нөҥүө өттүгэр барда. Олбуордарга, уулуссаҕа ыараханнык бааһырбыт дьон ынчыктаһыылара, саҥалара, бааһырбыт оҕолор өй-мэйдээх тулуйбат гына ытааһыннара, муҥнаныылара, өлөн эрэр дьон бүтэһик хаһыылара элбэҕэ сүрдээх этэ. Бу мантан киһи сүрэҕэ тырыттарга дылы буолара, киһи дууһата айманара. Куораты нөҥүөлээн тахсан истэхпитинэ, куотан иһэр өстөөхтөр ытар буулдьалара дьиэлэргэ, олбуор маһыгар чып-чып түһэн чыбырҕатара, эбэтэр үөһэнэн салгыҥҥа ыйылаан ааһара.

Сарсыарданан куораты нөҥүөлээн дьэҥкэ соҕус хонуулаах сиргэ кэлэн оборонаҕа сыттыбыт. Атын чаастар бу түүн кимэн киирэннэр өстөөҕү куораттан балачча тэйиччи сиргэ чугуппут этилэр.

Биһиги оборонаҕа сытан бэлэмнэнэн баран, өстөөххө хаттаан кимэн киириини саҕалаабыппыт. Өстөөх, маҥнай утаа күүстээх утарсыыны оҥоруох курдук буолан иһэн, кыайтаран уонна чахчы кыайтарарын билэн, кэннинэн ыраахха диэри чугуйбута. Кыргыһыы хонуутугар, киһи эрэ буоллар, бэрт элбэх сэбин-сэбиргэлин, араас массыыналарын хаалларбыта, үгүс өлүктэрэ сыталлара.

Өстөөҕү сойуолаан балай да ыраатан, иккис оборонабытыгар тиийэн сыттыбыт. Мантан өстөөх ырааҕа суоҕа. Биһиги хонуутааҕы сэриилэрбит бары чаастара мунньустубуттара, ыарахан пушкалар кытары бааллара. Бу сыттахпытына, өстөөх хаста да атаакалыы сылдьыбыта. Ол эрээри, күүспүт баһыйар буолан, өстөөҕү ыар охсуунан төттөрү быраҕарбыт.

Иккис оборонаҕа өр соҕус сытан баран, атын сиргэ бардыбыт. Мин огнемеппун илдьэ сыддьарым. Дьэ өстөөххө ынырык «оҕонньор» этэ. Саҥа кэлбит үһүс сирбитигэр окуопа хаһынныбыт.

Сотору эмиэ кимэн киирбиппит. Икки өттүттэн сэрии бары чаастара кыргыспыттара. Халлааҥҥа самолеттар ньирилээбиттэрэ, сиргэ, хонууга, дьиэлэргэ бомбалар түһэллэр, сир титирэстээн олороро. Дьиэлэр, тутуулар, үүнэн турар от-мас умайан, сир үрдэ өһөх хара буруонан устубута. Сэрии хонуута өлбүт киһи өлүгүнэн туолбута. Биһиги огнеметтарбыт, өстөөх элбэх танкаларын алдьаппыттара, хара кырыыстаахтар, киһи эрэ буоллар, олус саллан чугуйбуттара.

Сэриигэ сылдьан, биһиги ученайдарбыт хайдахтаах курдук улуу дьыаланы оҥороллорун билбитим, үөрэх наадатын уонна күүһүн өйдөөбүтүм. Кыһалҕалаах кэмҥэ бары барыта киһи өйүгэр ордук хатанар, сүрэҕэр-быарыгар ордук иҥэн хаалар үгэстээх. Мин тус бэйэм кыргыһыы устатыгар олоххо, дьоҥҥо буолар бэрт элбэҕи саҥалыы өйдөөн билбитим, сэрии кыһалҕата олох үгүс өрүттэрин сыаналыы үөрэнэргэ үөрэппитэ. Ол ылыммыт хаачыстыбам фроҥҥа үгүс дьону кытта сатаан доҕордоһорбор, сыһыаннаһарбар үчүгэйинэн эрэ көмөлөспүтэ. Саллааттар хорсуну тэҥэ дьиссипилиинэлээх, табаарыстарын өйдүүр, ытыктыыр, толоругас киһини эрэ чахчы сыаналыыллара, таптыыллара. Ол өттүнэн миигин сирбэт буолаллара.

Ити үөһэ ахтыбыт кыргыһыыларбытыгар өстөөҕү кыайан баран, дьэ онтон антах хас да дэриэбинэни, оройуон кииннэрии, тимир суол станциятын уонна Харьков куораттан бэрт чугас Богодухов куораты босхолообуппут.

Кыһыары саас буолбута. Эмиэ оборонаҕа кэлэн сыттыбыт. Манна траншеялары, окуопалары хастан, сэриибит сэбин, ол иһигэр огнеметтарбытын, иитэн бэрт уһуннук обороналанан бэлэм олордубут. Биһиги разведчиктарбыт өстөөх кирбиитигэр биитэр тыылыгар киирэн «тыл» ылаллара. Оннук элбэх түбэлтэ баара.

Биирдэ, сааһыары этэ, биһиги разведчиктарбыт биһиги сытар сирбитинэн өстөөх биир саллаатын тутан иһэллэрэ. Арай биир разведчикпыт хаҥас илиитин сөмүйэтин өрө тута сылдьар, бокуойа суох: «ой, больно!» - диир, олох оҕо быһыылаах, «илиибин быһа ытырда» - диэмэхтиир. Истибиппит: немец хаһыытаары гыммытыгар эдэр саллаат айаҕын саба туппут, ону немец саллаата сөмүйэтин быһа ытыран кэбиспит. Окуопаттан тахсан, ол немеһи көрдүм, сүрдээх өһөс киһи быһыылаах, төрүт сүгүн хаампат, өсөһөр, боруоктаһар. «Ытан кэбиһиҥ», - диэтим, онуоха: «Бачча сордонон аҕалан баран, штабка тиэрдэбит», - диэтилэр, өсөһүннэрбитинэн илдьэ бара турдулар.

Ыам ыйа саҥа саҕаламмыт кэмэ бадахтааҕа, биһиги чаастарбыт бүтүннүү өстөөххө кимэн киириини оҥорбуттара, элбэх сэп-сэбиргэл алдьаммыта-кээһэммитэ. Өстөөх хас да суукка устатыгар сэриилэһэн баран, хотторон куоппута. Онон лаппа ырааппыт быһыылааҕа. Биһиги да чааспыт киһитэ аҕыйаабыта, туох баар күүспүтүнэн айаннаан, хас да уобалаһынан, Харьковы таһынан, Полтаваны ортотунан өстөөҕү сойуолаан, Одесскай уобалас диэки барбыппыт. Полтава куорат умайа турара, өһөх буруо үллэн тахсара. Өстөөхтөр куоталларыгар уоттаан барбыттар. Оннук хара санаалаахтара.

Одесскай уобалас сиригэр киирэн, Бессарабияҕа чугаһаабыппыт быһыылааҕа.

Биир киэһэ биһиги батальоммутун стройдаттылар уонна бэрт өр туруордулар. Командиры политчааска солбуйааччы майор Дворников тыл эттэ: «Мантан антах өстөөх дойдутунан бараҕыт», - диэн. Онон биһиги иннибитинэн өссө да элбэх эндирдээх суол субуруйа сытара. Ол кимиэхэ тугунан тосхойоро биллибэт этэ. Онтон командир Кобец тыл эттэ, өстөөх өссө да күүстээҕин уонна ыаллыы государстволарын сирдэригэр, кыайтарара билиннэҕин ахсын, ордук кырыктаахтык утарсыаҕа диэн бэлиэтээтэ.

Барааччы саллааттары атаара дэриэбинэттэн оҕо-уруу, дьахтар аймах бүтүннүү мустубуттара. Быраһаайдаһыы, уруй-айхал этии бөҕө буолла, ол быыһыгар кыһалҕаттан биитэр үтүө баҕаттан, санааттан тахсар ытаһыы да буолла. Өстөөҕү букатыннаахтык өһөрүҥ-сүтэриҥ, имири эһиҥ, кыайыыны баҕарабыт, - диэн бэрт элбэх саҥа-иҥэ иһилиннэ, тарбах-илии уунуута үксээтэ. Хата мин хаһан да долгуйбатахпын долгуйдум, ис дууһабыттан хайдах эрэ оннук күүскэ долгуйдум.

Атаарыы церемонията үс төгүл: «Ура! Ура! Ура!» диэн хаһыынан түмүктэннэ. Онтон уҥа-хаҥас диэки командалаан, хаамыталаан бардылар. Бэрт өргө диэри көрөн хааллылар дэриэбинэ олохтоохторо. Ити курдук кинилэри кытта үс чаас устата сүһүөхпүт үрдүгэр туран, көрсөн, уруйдаһан-айхаллаһан, быраһаайдаһан бардыбыт.

Кировоградскай сириттэн ыла мин биир нуучча киһитинээн доҕордоһон сылдьыбытым, Лабецкай Петр Иванович диэн этэ, сержант. Сэрии бүтүөр диэри бииргэ сылдьыбыппыт. Кини билигин Москваҕа олорор, суруйсабыт.

 

БЕССАРАБИЯНАН РУМЫНИЯҔА

 

1944 сыл ыам ыйын диэки Румынияҕа Яссы диэн куоракка тиийдибит. Бу куорат таһыгар 52 күн устата обороналана уонна кимэн киирэргэ бэлэмнэнэ сыттыбыт. Өстөөх боробулуоха мэһэйдэри, миналары уонна атын да бөҕөргөтүнүүлэри оҥостубут этэ. Ону билэн биһиги армиябыт балачча уһун кэмҥэ бэлэмнэммитэ. Атырдьах ыйын саҕаланыыта этэ. Сарсыарда халлаан саҥардыы суһуктуйуута биһиги чааспыт артиллерийскай бэлэмнээһини оҥорбута, «катюшалар» уонна пушкалар снарядтара харса суох субуруҥнаабыттара. Өстөөх эмиэ артиллериянан хардары ытыалаабыта. Икки өттүттэн артиллериянан ытыалаан лигийииттэн сир-дойду, мэктиэтигэр, ньиргийэн олорбута. Ити түгэҥҥэ биһиги, пехота, куоракка тоҕо анньан киирдибит. Дьэ, манна икки өттүттэн киһи өлүүтэ, бааһырыыта элбэҕэ дьулаан суол этэ. Ону таһынан сэп-сэбиргэл, дьиэ-уот алдьаныыта-кээһэниитэ - этэн да сиппэккин. Ордук киһи өйүгэр-сүрэҕэр хатанар иэдээнэ, сэриигэ ыараханнык бааһырбыт дьон эрэйдэниилэрэ...

Ити кэнниттэн хас да дэриэбинэни, сири улахан сэриилэһиинэн ылан, Румыния биир куоратыгар тиийдибит. Манна өстөөх уһун кэмҥэ бэлэмнэммит быһыылааҕа. Куораты ылаары хаста да киирэ сатаабыппыт да, куүстээх уокка кэтиллэн, саба типтэрэн, төттөрү охсулла турбуппут. Хас да хонук ол курдук ааспыта. Онтон эмиэ биир күн харса-хабыра суох куоракка кимэн киирии буолла. Олус күүстээх, хаан тохтуулаах кыргыһыы тахсыбыта. Куорат алдьаныыта, киһи-сүөһү өлүүтэ диэн ынырык этэ. Бу куораты ылар иһин хас уулусса, хас дьиэ, олбуор аайы кыргыһыы, ытыалаһыы буолбута. Холобур, куорат биир уулуссатыгар биһиги, автоматынан сэриилэһэ сылдьан, биир дьиэ олбуорун иһигэр киирэн ытыаластыбыт, арай олбуор иһигэр бадыбаал баар эбит, аанын быыһынан киһи сирэйэ элэс гыммытын көрөн аһардым, толкуйдуу барбакка, бадыбаалы үрдүнэн автоматынан ытан субуруттум. Ытыалаһан да туһа тахсыбатын билбиттэрэ дуу, бадыбаалтан 16 өстөөх саллаата тахсан кэллилэр, тиэргэн иһигэр сэптэрин-сэбиргэллэрин чөмөхтүү ууран кэбистилэр. Штабка бу 16 киһини илдьэн истэхпинэ, землянкаттан өссө икки немец офицера бэринэн, 18 киһини илдьэн туттардым. Ити сэдэх түбэлтэ.

Ити куораты ылыы кэнниттэн биһиги сэриилэһэ-сэриилэһэ сыҕарыйан испиппит. Өстөөх кыырыктаахтык утарсарын син биир тохтоппотоҕо. Клуж диэн Румыния куоратын ылбыппыт.

1944 сыл бүтэһигэ.

 

РУМЫНИЯТТАН ВЕНГРИЯҔА

 

Венгрия сиригэр кэлэн, Мишкольц диэн куорат аттыгар тохтообуппут. Этэллэринэн, немецтэр Венгрияҕа отуттан тахса дивизияларын биһигини утары бэлэмнээбиттэр. Ол дивизиялар уонунан тыһыынча араас орудиелардаахтар, күүстээх артиллериянан уонна авиациянан хаххаланаллар.

Мишкольц куоракка адьас утарыта көрсө сыппыппыт, землянкаттан төбөҕүн өндөттүҥ да - немецтэр ытыалаан тураллара. Түүннээх күн күүскэ дьулуйан, тохтоло суох атааканан кимэн киирэн, Мишкольц куораты ылбыппыт.

1944 сыл бүтэһик ахсынньы ыйын тиһэх күннэрэ кэлбиттэрэ. Биһиги чааспыт Венгрия столицата Будапешт куорат Буда диэн эҥэригэр кэлэн тас өттүгэр, Дунай өрүс үрдүгэр оборонаҕа сыппыппыт. Үлтү сылайан, ыран кэлбиппит. Онон кылгас да бириэмэлээх сынньаныы наада курдук буолбута. Манна тохтобул кэмигэр күннэри-түүннэри биһиги сэриилэрбит кимэн киирэргэ бэлэмнэммиттэрэ. Чахчыта, куоракка өстөөх бөдөҥ күүһэ баара. Бу куорат иһин хардары-таары кимэн киирии, уһун кыргыһыы буолбуттааҕа. 1945 сыл олунньу ый ортотун диэки Будапешт бүтүннүү ылыллыбыта. Будапешт хайа киэҥ сирэйигэр олорор куорат эбит этэ, Дунай хочотуттан сырыынньа үрдээн барар сиргэ турара, олус кэрэ көстүүлээх куорат алдьаммыт-кээһэммит этэ.

 

АВСТРИЯНАН ЧЕХОСЛОВАКИЯҔА

 

1945 сыл олунньу ый ортотуттан Венгрия элбэх дэриэбинэтин босхолоон, муус устарга Австрия сиригэр кэлбиппит, биһиги чаастарбыт Кириэппэс диэн куорат тас өттүгэр кэлэн тохтообуттара. Бу олус бөҕөргөтүммүт куорат этэ. Бу куоракка хаста да кимэн киирэ сылдьыбыппыт, өстөөх артиллериянан уоту аһара күүһүттэн төттөрү чугунан бөҕөргөтүнэрбит. Бу кыргыһыыларга биһиги балачча сүтүктэммиппит. Кэнники билбиппит куорат ортотун диэки өттүгэр хас да гектардаах хойуу тыалаах үрдук булгунньах сир баар эбит, немецтэр онно араастаан бөҕөргөтүнэн, артиллерия бөҕөнү туруораннар, күүстээх уоту аһаллар эбит. Муус устар ый иккис аҥарыгар бу куораты ыларга биһиэхэ саҥа күүс кэлбитэ. Ол курдук артиллерия кэлэн олус үчүгэйдик бэлэмнэммитэ, ханан өстөөх туох күүстээҕин уонна бөҕөргөтүнүүлээҕин тохтоло суох үөрэтэн билбиттэрэ. Биһиги чааспытыгар да ханан туох күүстээх өстөөхтөрү кытта кыргыһа киирэрбит эмиэ билиһиннэриллибитэ. Мин санаабар, сэрии диэн сыламтата суох үөрэх буолар. Саллааттан командирыгар тиийэ быстах сынньабылга, оборонаҕа, кимэн киириигэ быыстала суох үөрэнэн таҕыстаххына эрэ табыллар. Күннэтэ эп иннигэр көрсүллэр уоттаах сэрии усулуобуйата, быһыыта-майгыта ону эйигиттэн халбаҥа суох, булгуччу эрэйэр. Онтон атын буоллаҕына, өстөөҕүҥ эйигин кыайыаҕа, элбэх сүтүгү таһаарыаҕа. Онон ол үөрэҕиҥ киэҥ, араас буолар: бу миэстэҕэ өстөөҕүҥ төһө күүстээҕин, ханан ханнык сэбинэн киириэҕин, онно хайдах хардарыахтааҕыҥ уо. д. а. үгүс буолар.

Муус устар ый бүтэһик күннэрэ. Сарсыарда халлаан сырдыан аҕай иннинэ «катюшалар» уонна пушкалар ытыалаан тиҥийдилэр, өстөөх эмиэ артиллериянан уоту аста. Снарядтар субу аҕай үрдүбүтүнэн уһуутаһан ааһаллара... Артиллериялар ытыалаһыыларын күүһүгэр, мэктиэтигэр, сир-дойду титирэстээн олороро. Онтон халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ, биһиги сатыы, танкаларынан кимэн киирбиппит. Күнүс Кириэппэһи ылбыппыт. Онно көрбүппүт: оо, дьэ өлүү-сүтүү бөҕө буолбут этэ. Киһи киһиэхэ сатаан кэпсээбэт дьаабыта. Били немецтэр хорҕойо сыппыт киэҥ томтордорун дьэ көрбүппүт. Биһиги снарядтарбыт ибилитэ түспүт, тоҕута тэппит этилэр. Баараҕай ото-маһа күөрэ-лаҥкы буолан сыталлара. Бу томтортон өстөөх биһиэхэ кырата суох сүтүгү оҥорбута.

Кириэппэс куораты 1945 сыл ыам ыйын 1 күнүгэр ылбыппыт. Бу күн 1 Маайы бырааһынньыктаабыппыт, бырааһынньыктааҺын буолуо дуо - бэрт кылгастык бэлиэтээбиппит. Уонна сылааны-элээни аахсыбакка өстөөҕү сойуолаһан үргүлдьү ааһа турбуппут. Ыам ыйын 2 күнэ буолар түүнүгэр биир куоракка кэллибит. Бу куоракка биһиги иннибитинэ биһиги атын сэриилэрбит кэлбит этилэр. Дьэ, онно саллааттар икки ардыларыгар кэпсэтиһии, сэһэргэһии таҕыста. Биир нуучча командира сэрии иннинэ бэркэ диэн билэр киһитин булан ылла, арааһа, биһиги өйдөөһүммүтүнэн, биир дэриэбинэҕэ дуу_г колхозка дуу, олорбуттар. Нуучча командира ити булан ылбыт киһитин «Ййэ сирин таҥнарыахсыт» диэтэ. Кырдьыга, сэрии былаһын тухары Ийэ дойдуну таҥнарыахсыттары олус сөбүлээбэт, абааһы көрөр этибит. Аҥардас таҥнарыахсыт туһунан иһиттэхпитииэ да, олус абарарбыт-сатарарбыт.

Ыам ыйын 2 күнүгэр биһиги өссө да Австрия сиригэр баарбыт. Төһө да бу күн ортотуттан киэһэ сэриилэспэтэхпит иһин, бойобуой бэрээдэкпитин адьас ыһыктыбатахпыт. Киэһэ, күн киирэн барыҥый буолуута, политрук Дворников лекция аахта. Онно, өстөөх улахан күүһэ - биир мөлүйүөнтэн тахса киһилээх армията Чехословакияҕа, Прага куоракка, баарын, манна баар советскай сэриилэр бастыҥ чаастара бу түүн Прагаҕа баралларын туһунан бирикээһи иһитиннэрдэ.

Биһиги аны бу түүн эрдэ туран массыынаҕа тиэллэн, Прага куоракка айаннаатыбыт. Биһигини кытта сэрии араас көрүҥнэрэ, чаастара бааллара. Брно куорат биир оройуонугар бирикээс ылан баран, сарсыарда 8 чаастан 15 чааска диэри Прагаттан 120 километрдаах сиргэ кыргыһан, элбэх сэрии сэбин уонна немец саллааттарын билиэн ылбыппыт. Онтон, аара дэриэбинэлэргэ сэриилэһэ-сэриилэһэ, ыам ыйын 8 күнүгэр Прагаҕа тиийдибит. Сэрии төһө да бүтэн эрэрин иһин, утарсалларын уураппат этилэр. Холобур, Австрия сириттэн Прагаҕа диэри, быстах сэриилэргэ кыргыһан, биһиги взводпутуттан 30-ча киһиттэн 20-чэ киһи хаалбыппыт. Ити да чахчы кыайыы биһиэхэ чэпчэкитэ суох кэлбитин туоһулуур.

Ыам ыйын 9 күнэ буолар түүнүгэр Прагаҕа кимэн киирии буолбута. Праганы алдьаппат туһунан бирикээс баара, ол бирикээһи биһиэхэ өссө ааҕан иһитиннэрбиттэрэ. Онон биһиги сэриилэрбит үксүн танканан, пехотанан киирбиттэрэ. Күнүс кун ортотун саҕана Прага өстөөх илиититтэн босхоломмута. Кыайыы буолбутун туһунан ол күн Москваттан истибиппит. Прага киин уулуссатынан парадтаан ааспыппыт. Прага олохтоохторо олус үөрэн-көтөн, лозунг, плакат бөҕөнү тутан, сибэкки уунан көрсүбүттэрэ, уруйдуур-айхаллыыр саҥалара өрө оргуйан олороро.

Балаҕан ыйын саҥатыгар Карпат хайатынан эргийэн, алтынньыга Москваҕа кэлэбит. Москваҕа балачча буолбутум кэннэ, дойдубар демобилизациялаан ыытар туһунан быһаараллар. Онтон, тимир суолунан айаннаан, төрөөбүт-үөскээбит, үлэлээбит Наммар 1945 сыл сэтинньи ыйын 4 күнүгэр тиийэн кэлбитим.

 

ЕВРОПАТААҔЫ СЫРЫЫЛАРБАР ТҮМҮК ТЫЛ

 

Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ түөрт сыллаах сындалҕаннаах сырыыбын, гитлеровецтары утары, бэйэм бииргэ сылдьыбыт буойуннарбын сэргэ, хорсуннук сэриилэспиппин, эйэлээх кэмҥэ үлэбин Ийэ дойдум, Советскай государство умнубатаҕа. Онон бу дьоллоох үйэҕэ киһи оҥорбут үтүөтэ хайа да күн тиллэр.

Мин итиннэ олус диэн махтанабын.

Итинник, дойдутун иннигэр киһи оҥорбут үтүөтэ-өҥөтө, чиэһинэй үлэтэ-хамнаһа, В.И. Ленин төрүттээбит коммунист партията баар эрэ буолан, кини общество олоҕун салайыытыгар политическай уонна практическай үлэтэ быраапсай эрэ буолан, умнуллубат. Киһи оҥорбут үтүөтэ умнуллубата, бэйэҥ государстваҥ аатыттан бэлиэтэнэрэ - бу советскай демократия биир уһулуччулаах көстүүтүнэн буолар диэн сыаналыыбын уонна итинтэн олус үөрэбин.

Бу олоҕу саа-саадах тутан көмүскээһиҥҥэ, күүрээннээх үлэнэн бөҕөргөтүһүүгэ мин бэйэм кыахпынан кыттыһыыбын, ситиһиилэрбин онно сөптөөх наҕараадаларынан, махтал сылаас тылларынан бэлиэтээн тураллар. Холобур, 1944 сыллаахха Румыния сиригэр өстөөҕү утары кыргыһыыга көрдөртөөбүт хорсун быһыыларым иһин Албан аат III степеннээх орденынан наҕараадалаабыттара.

Венгрия сиригэр бойобуой сорудахтары эҥкилэ суох, сатабыллаахтык толортообутум иһин Кыһыл Сулус орденынан наҕараадалаабыттара.

Мишкольц куораты өстөөх хааннаах илиититтэн босхолооһуҥҥа хабыр охсуһуу буолбута. Итиннэ миэхэ Вөрховнай Кылаабынай командующайтан махтал туттарыллыбыта. Оннук махталы Клуж куораты босхолооһуҥҥа эмиэ ылбытым. Оччотооҕуга, фроҥҥа охсуһа сылдьар саллаат Верховнай Кылаабынай командующайтан махтал ылыыта уһулуччулаах событие курдук буолара. Ол махталларбын билигин даҕаны үрдүктүк уонна күндүтүк саныыбын. Фроннааҕы сырыыларбар түөрт суол медалларынан наҕараадаламмытым.

Ону таһынан кэлин үлэбэр-хамнаспар араас грамоталар, махтал суруктар туттарыллыбыттара. Олор даҕаны миэхэ, кырдьаҕас киһиэхэ чиэс буолаллар.

Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ сындалҕаннаах сырыыларбар, эйэлээх кэмҥэ үлэбэр-хамнаспар олоҕуран, эдэр ыччакка туһаайан аҕыйах тылынан маннык баҕа санаалары, кэс тыллары этиэхпин баҕарабын: бу олох - ыар сыаналаах олох. Үгүс эрэйинэн, сыранан, сиэртибэнэн кэлбитэ. Бу олоҕу төрүттүүр иһин үтүө дьон революционердар үйэ аҥарыттан ордук кэм охсуспуттара, ырыыны-сылайыыны, аччыктааһыны, оннооҕор өлүүнү-сүтүүнү аахсыбакка туран ыраахтааҕы былааһын утары охсуспуттара. Кинилэртэн үгүстэрэ сору-муҥу көрөн өлөллөрө, сырдык тыыннара быстара. Бу олоҕу төрүттүүр иһин үс революция оҥоһуллубута, хас да сыл устатыгар гражданскай сэрии буолта, тас интервенция сабардаабыта. Олорго биһиги дойдубут мөлүйүөнүнэн бастыҥ уолаттарын уонна кыргыттарын сүтэрбитэ.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии түөрт сыл тухары барбыта. Онно бу олох иһин 20 мөлүйүөн советскай дьон сырдык тыыннарын толук биэрбиттэрэ, иэримэ дьиэлэриттэн, тапталлаах оҕолоруттан, кэргэннэриттэн, төрөөбүт-үөскээбит буордарыттан үйэ-саас тухары эргиллибэттик арахсыбыттара. Оттон оччотооҕу оҕолор, кэргэттэр, аймах-билэ дьон төһөлөөх үлүгэр дириҥ аһыыга, кутурҕаҥҥа ылларбыттара буолуой? Уонунан мөлүйүөн оччотооҕу оҕолор аҕаларыттан, убайдарыттан маппыттара. Ону сэрии уоттаах хонуутугар сылдьан оккупацияттан босхоломмут дэриэбинэлэргэ, куораттарга көрүтэлээбитим.

Дьэ онон бу олох - ыар сыаналаах олох. Итинтэн сиэттэрэн этиэм этэ: олоҕу сыаналыы, ытыктыы үөрэниэххэ, советскай норуот дьоллоох олоҕун туһугар туох баар үтүөнү, үчүгэйи оҥорорго бэлэм буолуохха, бэйэни ол туһугар иитиэххэ, атыннык эттэххэ бу сыаналаах олох туһугар бэйэни эрдэттэн бэлэмниэххэ. Наада буолар күнүгэр бэйэ олоҕун да толук ууран туран көмүскүүргэ бэлэм буолуохха.

В.И. Ленин төрүттээбит социалистическай олох сокуоннарын, быраабылаларын, бэрээдэктэрин халбаҥа суох толоруохха. Ол сокуоннар, быраабылалар, бэрээдэктэр биһиги олохпут уонна дойдубут тутуллар төрүттэринэн буолаллар. Өскөтүн итилэр кэһиллэр буоллахтарына - ол биһиги государствобыт экономическай, культурнай сайдыытыгар, норуот майгытыгар-сигилитигэр, өйүгэр-санаатыгар улахан охсуу, харгыс буолуох этэ.

Итинтэн сиэттэрэн этиэм этэ: дьаһал аата дьаһал, сокуон аата сокуон, ким да буол, ханна да буоллун - булгуччулаахтык толоруох тустаах. Ити биһиги государствобыт, Ийэ дойдубут иннилэригэр ытык иэс, халбаҥнаабат эбээһинэс буолуохтаах. Онон эн, чуолаан эдэр киһи, Советскай государство, Ийэ дойду сокуоннарын, быраабылаларын, бэрээдэктэрин тутуһуох, толоруох тустааххын.

Үлэ, общество уонна биирдиилээн да киһи олоҕо үлэнэн тутуллар уонна салҕанар. Онон, общество туһугар үлэни ыччакка бастатан туруоруохха, үлэни таптыырга, үлэпэн үлүһүйэргэ үөрэтиэххэ, үлэни ыччат бастакы соругунан оҥоруохха.

Үөрэх эмиэ үлэ туһугар ананар - үчүгэй уонна таһаарыылаах буоларын туһугар. Үөрэниэххэ эрэ диэн үөрэммэппит, олохпутун өссө сайыннарар үлэ иһин үөрэнэбит.

Онон, ханнык баҕарар оскуолаҕа үөрэх үлэҕэ олоҕуруохтаах уонна үлэ иһин туһаайыллыахтаах. Үлэ - бу мүлчүрүйбэт иэс, эбээһинэс буоларын эдэр ыччат өйдүөх уонна бу үлэҕэ бэйэтинэн чиэһинэйдик кыттыах тустаах.

Дьиссипилиинэ хайдахтаах курдук наадалааҕын Аҕа дойду Улуу сэриитин уотун ортотунан бараммын бэйэбинэн билбитим. Ол туһунан манна этэ да барбаппын. Дьэ, онон быһаччы манныгы этэбин: өссө Советскай былаас бастакы сылларыгар В.И. Ленин ирдээбитин курдук, үрдүк дьиссипилиинэлээх буолуу күн бүгүн да уһулуччу суолталаах дии саныыбын.

Онон эдэр ыччат кыра эрдэҕиттэн бу олох туһугар, Советскай государство иннигэр үрдүк, халбаҥнаабат дьиссипилиинэлээх, кэрэ моральнай мөрсүөннээх буолуох тустаах.

Мин бэйэм олохпор, үлэбэр, сэриигэ сылдьыбыт сырыыларбар олоҕуран итинник сүбэлиибин, баҕа санааларбын этэбин. Ону ордук эдэр ыччакка туһаайабып.