РУБРИКАТОР
ЧУЛУУ ХАМАНДЫЫР, БЭРГЭН СНАЙПЕР
Аҕа дойду сэриитэ бүппүтэ төһө да ырааттар ыраатан истэр, буулдьа ардаҕын аннынан ааспыттар уонна тыылга Улуу Кыайыыны уһансыбыттар ааттара өссө ордук күндүтүйэн иһэллэр. Эһэм (Алексей Семенович Заровняев) бииргэ төрөөбүт убайа, мин абаҕам Роман Семенович Заровняев биһиги аймахха саамай ытыктыыр, киэн туттар киһибит буолар.
Роман Семенович 1918 сыллаахха Уус-Алдан оройуонун Найахы нэһилиэгэр дьадаҥы бааһынай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 1926-1932сс. Нам орто оскуолатыгар үөрэнэр, 7 кылааһы бүтэрэр. 1933-1934 сс. Сангаар руднигын шахтатыгар откатчигынан, 1934-1935 сс. эмиэ Кэбээйи оройуонугар «Кыһыл Куокуй» диэн колхозка суотчутунан үлэлээбит. 1935 с. Дьокуускайга тыа хаһаайыстыбатын техникумугар үөрэххэ киирэр. 1936 с. от ыйыттан 1937 с. диэри Дьокуускай куоракка НКВД-га үлэлээбит.
1938-1940 сс. Дьокуускай куоракка участковайынан үлэлиир. 1940-1941 сс. ВОХР ЛУРНА отделениетыгар командирынан үлэлээбит. 1941 с. бэс ыйын 26 күнүгэр Советскай Армия кэккэтигэр, Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ баҕа өттүнэн барбыт. Балай эрэ үөрэнэн баран, 1942 с. кыһыныгар Улуу Ленинграды көмүскүүргэ оборонаҕа бастакы сүрэхтэниитин ылар. 47-с стрелковай дивизияҕа сылдьан өстөөх биир дивизиятын үлтү сынньан, 800-чэ саллааты билиэн ылбыттар. Роман Семенович ити билиэннэйдэри конвойдаан Волжскай куоракка илдьэ барсыбыт.
Сэриигэ кини снайперынан сылдьан бэйэтин ахсааныгар 70 өстөөх саллаатын суох оҥорбут. Бу кэнниттэн кинилэр чаастарын Сталинград куоракка бырахпыттар. Абаҕам манна сэриилэһэ сылдьан (1942 с. бүтэһигэр) бааһыран госпитальга киирэр уонна үтүөрээт, фронт инники кирбиитигэр хос ааттанар. 1943 с. Сталинград куораты босхолуур иһин охсуһууга кыттар. Итиннэ 22 Гитлер дивизиялара баарын, ону үлтүрүтүүгэ кырыктаах кыргыһыы барбытын туһунан ахтыытыгар суруйар.
Роман Семенович 75-с минометнай противотанковай орудиеҕа командирынан сылдьар. Кини ахтыытыгар суруйбутунан: «... Сэриигэ сылдьан ардыгар төһө өстөөҕү суох оҥорбуккун чуолкайдык билэҕин. Холобур, биһиги орудиебытынан 2 өстөөх тааҥкатын үлтү тэптэрбиппит, 100-тэн тахса саллааты өлөрбүппүт, икки төгүллээн өстөөхтөр блиндажтарын тоҕута тэптэрбиппит». Ити курдук охсуһан, кинилэр чаастара атын чаастары кытта холбоһон, гитлеровскай армия главнокомандующайын - фельдмаршал Паулюһы билиэн ылбыттар. Бу кинилэргэ улахан кыайыы этэ.
Салгыы Витебскэй куораты ылыы иһин сэриигэ кыттыбыт. Окуопаҕа сытан, иннигэр биир өстөөх бронемассыыната хара күүдэнинэн оргутан иһэрин көрбүт. Роман Семенович хас да гранаталары холбуу баайан кэтэһэн сыппыт. Киһи быраҕан тиэрдэр сиригэр кэлэрин кытта, ойон туран, гранаталарын бронемассыына анныгар быраҕаатын кытта таптарбыт «кыыл» өрө ходьох гына түспүт да хара буруонан будулуйан умайан барбыт.
Бу кыргыһыыга рота бойобуой ахсааныгар 25 саллаат, 2 офицер, 1 бронемассыына уонна снаряд эбиллибит. Ити курдук, 164-с гвардейскай «Кыһыл Знамя», «Александр Невскэй» уордьаннаах дивизияҕа сылдьан элбэх быһаччы сорудаҕы толорбут, үгүс разведкаларга сылдьыбыт. 1944 с. Риганы босхолообуттар.
Манна оһуобай отдел взводугар сылдьан, Балтийскай муора биэрэгэр баар өстөөх ыскылааттарын үлтүрүтүүгэ сылдьыбыт. 17 киһи буолан өстөөх тыылыгар баар авиационнай ыскылааты үлтү тэптэрэргэ, олус уустук, ыарахан, улахан суолталаах бирикээпи ылаллар: «...Биһиги түүн, ытыалаһыы уурайбытын кэннэ, фронт линиятын аргыый сыыллан туораабыппыт. Ыскылаат инники линияттан наһаа ырааҕа суоҕа, онно олус элбэх харабыл туруоруллубут быһыылааҕа. Аан бастаан сыылла сылдьан хас харабыл баарын чуҥнаан билбиппит уонна кинилэргэ биирдии киһини анаан, биллибэтинэн биир бириэмэҕэ суох оҥороллоругар сорудах бэриллибитэ. Сорохпут ыскылааты миинэлии, сорохпут тревога буолар түгэнигэр ытыалаһарга бэлэмнэммиттэрэ.
Ити курдук бары харабыллары биир бириэмэҕэ тутуталаан ылан, сонно тута чокуйталаан кэбиспиппит, итиэннэ ыскылаакка миинэлэри этэҥҥэ иитэлээбиппит. Фронт кирбиитигэр чугаһыырбыт саҕана, ыскылааппыт утуу-субуу сүр үлүгэрдик дэлбэритэ барыталаабыта. Ити бириэмэҕэ биһиги чаастарбыт өстөөххө кимэн киирбиттэрэ. Биирдэ биһиги 12 буолан, артиллерийскай снарядтар ыскылааттарын дэлби тэптэрии сорудаҕын толорон, барытын оҥорон төннөн истэхпитинэ, өстөөхтөр билэннэр, ытыалаһа-ытыалаһа куоппуттар, сорохтор онно охтон хаалбыттар.» Абаҕам онно улаханнык бааһырбыт.
Кини гитлеровскай Германияны кытта сэриилэһии бүппүтүн кэннэ, 1945 сыл балаҕан ыйын 1 күнүгэр дылы, Япония империалистарын кытта сэриилэһиигэ кыттыыны ылбыта. Бу сэриигэ түөһүгэр уонна ойоҕоһугар икки төгүллээх ыстыыгынан анньыһыыга баас ылар. Үс төгүл буулдьаттан, тоҕус төгүл оскуолкаттан бааһырыылары ылаттаабыт. Ол да буоллар эмтэнэ-эмтэнэ салгыы сэриилэспит.
Роман Семеновйч Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ оҥорбут үтүөлэрин иһин «Аҕа дойду сэриитин I степеннээх», «Слава» уонна «Кыһыл сулус» уордьаннарынан, 9 төгүл араас мэтээллэринэн наҕараадаламмыт. Хомойуох иһин, кини 1946 сылга баара-суоҕа 46 сааһыгар күн сириттэн күрэммитэ. Сэрииттэн эргиллэн кэлэригэр тыҥатын уонна сүрэҕин икки ардыгар хаалбыт оскуолка кини тыынын быспыта. Билигин абаҕам аатын ааттатар кини 3 оҕото, 7 сиэнэ, 6 хос сиэнэ бааллар.
Биһиги аймахха киэн туттар дьоннорбутун, сэрии буойуттарын - эһэм Алексей Семенович Заровняевы уонна абаҕам Роман Семенович Заровняевы олус ытыктыыбыт уонна чиэстиибит. Кинилэр Ийэ дойду көҥүлүн, дьолун көмүскэспит килбиэннээх суолларын биһиги умнубаппыт, өрүү киэн туттабыт, ахтабыт-саныыбыт.
Ньургуйаана ШЕЛКОВНИКОВА, Хатырык нэһ.