РУБРИКАТОР
СИРГЭ ЭЙЭЛЭЭХ ОЛОХ ТУРУГУРАРЫН ТУЬУГАР
Уодаһыннаах сэрии аймалҕана биһиги Үөдэйбит чуумпу олоҕун эмиэ аймаабыта. Оччолорго Үөдэй дэммэт этэ: «Буденнай» уонна «Кыһыл сулус» колхозтар диэн ааттаналлара. Мантан уопсайа 112 киһи сэриигэ ыҥырыллан алаһа дьиэлэриттэн арахсан, ыраах сиргэ төрөөбүт дойдуларыттан тэлэһийэн, уоттаах сэриигэ барбыттара. Олортон сэрии толоонугар 66 киһибит тыыннарын толук биэрэн төннүбэттии хаалбыттара. Кыайыы кынаттанан баара-суоҕа 46 киһи төрөөбүт дойдуларыгар эргиллэн кэлбиттэр. Кинилэр ортолоругар мин эһэм Петр Гаврильевич Ядреев эмиэ баара.
Кини 1924 сыллаахха самаан сайын үгэнигэр от ыйын 12 күнүгэр Нам оройуонун Үөдэй нэһилиэгэр үлэһит бааһынай дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата Гаврил Петрович Ядреев Үөдэй төрут олохтооҕо, ийэтэ Александра Ивановна Эверстова. Уолларын нэһилиэккэ баар начальнай кылааска үөрэттэрбиттэр. Онтон кэлин Партизан оскуолатыгар үөрэнэн сэттэ кылааһы бүтэрбит. Кэлин Сталин колхозка бурдук хомуура үгэннээн турдаҕына, 1942 сыллаахха, 18 сааһын эрэ туолаат, атырдьах ыйыгар эһэм сэриигэ барар ыҥырыыны туппут.
Оччолорго Нам улууһугар военкомат диэн суох этэ. Ол иһин дэриэбинэлэртэн сэриигэ барааччылары Намҥа оскуола дьиэтигэр мунньа-мунньа Граф Биэрэгиттэн борохуотунан Дьокуускайга илдьэллэрэ.
Дьэ, ити курдук, мин эһэм Петр Гаврильевич сэриигэ айана саҕаламмыта. Хас да буолан улахан баржанан боротуоханы туораан, Граф Биэрэгиттэн элбэх дьону тиэйэн иһэр борохуокка утары тоһуйан олорсон Дьокуускайга барбыттар. Төрөөбүт-үөскээбит дойдутуттан харыс да сири тэйбэтэх оҕо таптыыр ийэтиттэн, төрөөбүт дойдутуттан арахсан эрэрин өйдөөн сүрэҕэ ыарыылаахтык нүөлүйтэлээн ылбыта. Бэйэтэ этэринэн, Үөдэйин мыраанын хараҕын далыттан сүтүөр диэри өргө дылы көрөн тураахтаабыт. Ийэм барахсан хайдах эрэ олороохтуур диэн курус санааҕа ылларбыт. Кинини кытта тиэллэн испит эмиэ бэйэтин курдук эдэркээн оҕолор бары да оннук санаалаах истэхтэрэ. Ол да буоллар бары дьиппиэн, аҕыйах хонук иһигэр улахан киһи курдук түспэтийэ түспүт көрүҥнээхтэрэ.
Дьокуускай куоракка эмиэ тохтоон, сүүһүнэн киһи киирэн эбии олорсон, салгыы айаннаабыттар. Дьокуускайтан Усть-Кутка диэри Лена өрүс устун борохуотунан устубуттар.
Дьэ, ити курдук, Петр Гаврильевич, 18 саастаах эрэ уолчаан, уоттаах сэрии толоонугар баар буола түспүтэ. Салгыы айаннаан Мальта куоракка тиийэн, Даурия станциятыгар младшай командирдар оскуолаларыгар 3 ый устата үөрэнэн сержант званиетын ылбыт. Аһылыктара, усулуобуйалара ыараханын, сүрдээх кытаанахтык уонна ирдэбиллээхтик үөрэтэллэрин туһунан ахтар этэ.
Уоттаах сэрии кирбиитигэр II Украинскай фронт 342-с стрелковай полк сержанынан ананан сэрии кирбиитигэр бойобуой сүрэхтэнии кыргыһыытын ааһан, 1945 сылга диэри араас элбэх дэриэбинэлэри, куораттары босхолооһуҥҥа сылдьыбыт. Ол курдук, кини бойобуой суолларын билигин литератураҕа көрдөххө, кинилэр от ыйын 14 күнүгэр немецкэй оборонаны тоҕо түһэннэр Тарнополь туһаайыытынан улахан өстөөх группировкатын суох оҥорбуттар.
Салгыы от ыйын 20 күнүгэр Владимир куораты босхолообуттар. От ыйын 27 күнүгэр Львов, Станислав куораттары босхолоон, 29 чыыһылаҕа Висла өрүскэ чугаһаан, өрүс хаҥас өттүгэр, Сандамирскай плацдармы ылыыга атырдьах ыйын 18 күнүгэр диэри сэриилэспиттэр.
Бу кыргыһыы туһунан маннык ахтара: «Манна алдьархайдаах кыргыһыы буолбута. Онно мин полкабар ас аҕалар этим. Уоннуу лиитирдээх термоска миин таһарбыт. Арай биир кэлиибэр самолеттар кэлэн бомбалаан туох да сир ньиргийэн олороро. Дьоммор полкабар тиийбитим, хаалбыт дьонум оннугар снарядтан воронка эрэ хаалан буруолуу сытара. Онно-манна уолаттар илиилэрэ, атахтара туспа баран, олон сыталлара көрөргө дьулаана, ынырыга...». Бу ыйга II Украинскай фронт армията Молдавия уонна Румыния территориятыгар сэриилэспиттэр. Манна кинилэр «Южная Украина» 22 немецтэр дивизияларын суох гыммыттар.
Бу дьыл күһүнүгэр Киев куорат хоту өттүнэн сэбиэскэй сэбилэниилээх күүстэрэ өстөөххө саба түһэннэр Житомир куораты, онтон өр туруулаһан Киев куораты босхолообуттара.
Сэрии диэн ынырыгын алдьархайын эт хаанынан билбит биһиги эһэбит Кенигсберг (Калининград) куораты босхолоон баран, Одер өрүһү туораан атаакаҕа киирэн иһэн өстөөх снаряда тоҕо тэбиллиитигэр төбөтүгэр ыарахан эчэйиини ылбыт, ыараханнык контузияламмыт.
Куйбышев байыаннай госпиталыгар операциялааннар, аҥар көрөрө суох буолбут. Өр кэмҥэ госпитальга эмтэнэ сытан, Кыайыы өрөгөйүн көрсүбүт.
Кэлин атаҕар туран, үтүөрэн баран, НКВД линиятынан салгыы сулууспалыы хаалбыт. Манна кини байыаннай билиэннэйдэри конвойдааһыҥҥа 1947 сылга диэри сылдьыбыт. Ийэттэн эрэ уол оҕо төрөөбөтүн, биэттэн эрэ ат кулун төрөөбөтүн, дьоллоох-соргулаах төлкөтүн, дьэ, ол күн өйдөөбүт. Кубулҕаттаах кулун тутар тыалын-күүһүн, тибиитин-хаһаатын аһаран, халлааҥҥа кыырпах даҕаны саҕа былыт суох, ып-ыраас, чэмэлкэй бэйэлээх күн манна үүнэр. Бииргэ сүүрбүт-көппүт, оонньообут биир дойдулааҕын, урукку үөрэх министрин, хас да уордьаннаах старшай лейтенант Захар Прокопьевич Саввиһы соһуччу көрсөн, уу сахалыы кэпсэтэн-ипсэтэн, дойдуларын ахтылҕанын таһаарбыт курдук буолаллар. Иккиэн тыыннаах ордон, аргыстаһан төрөөбүт-үөскээбит Үөдэйдэригэр, тапталлаах Намнарыгар, этэҥҥэ эргиллибиттэр.
Сэриигэ ылбыт ыарахан бааһырыытыттан хаһан да сууламмакка, ханнык да үлэттэн туора турбакка, олох-үлэ үөһүгэр сылдьыбыта. Биригээдэ биригэдьииринэн, племферма сылгыһытынан бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.
«Бастыҥ отчут, сылгыһыт, биригэдьиир, тэрийээччи эбит, бэйэтэ майгытынан көнө, судургу, кырдьыгы сирэйгэ этэр, хорсун санаалаах, ол гынан аһыныгас дууһалаах киһи этэ биһиги аҕабыт, эһэбит», - диэн билигин саныыллар кини оҕолоро, сиэннэрэ.
Маша Ядреева,
Үөдэй орто оскуолатын 11 кылааһын үөрэнээччитэ