ХОРСУН СЭРИИҺИТ, ҮТҮӨЛЭЭХ ТУТААЧЧЫ

 

Кыргыһыы хонуутуттан ыар бааһы ылан, сэрии инбэлиитэ аатыран, төрөөбүт буорун баттыхтаах тайахха уйдаран булан, дьулуурдаахтык өр эмтэнэн, үлэһит дьон кэккэтигэр киирэн, тоҥору-хатары тулуйан, сэрии эмсэҕэлэппит норуотун хаһаайыстыбатьш сайыннарар туһугар туруулаһан үлэлээн өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх тутааччытын аатын сүкпүт, быйыл тохсунньу 6 күнүгэр төрөөбүтэ 100 сылын туолар биир дойдулаахпыт Афанасий Прокопьевич Ядреев туһунан кэпсээммитин саҕалыыбыт.

Төрүт-уус Үөдэй нэһилиэгин олохтооҕо Борокуоппай түөрт уолуттан үс уола Ийэ дойдуларыгар иэстэрин чиэстээхтик толорбут туоһуларын түөстэригэр уордьан, мэтээл иилинэн дойдуларын булбуттара. Орто уола Тимофей хайа да саллаат киэн туттар «Хорсунун иһин» мэтээлинэн икки төгүл наҕараадаламмыта. Сэрии кэнниттэн Дьокуускай куоракка олохсуйбута. Кыра уол гвардия старшината Егор, убайдарыттан итэҕэһэ суох наҕараадалаах сэрииһит, Сангаарга тиийэн таас чох хостообута.

Афанасий тыа сирин холкуостааҕын оҕотун суолуттан туораабатаҕа. Уон үс сааһыттан холкуос унньуктаах уһун бүтэн биэрбэт, икки хараҥаны ылсарар үлэтигэр буспута-хаппыта, дьулуурга-тулуурга үөрэммитэ. Эдэриттэн тутуу үлэтигэр дьоҕурдааҕа биллэн барбыта. Иэнин этэ ситиитэ, буутун этэ буһуута холкуос хотоннорун тутуспутунан, кыһынын отгук, тутуу маһын кэрдиспитинэн барбыта. Сэрии иннинээҕи сылларга олох бары хайысхалара тэтимнээхтик сайдан испитэ. Үөдэйдэргэ ыаллыы олорор Хаҥаластарга таас чоҕу хостооһун биэс сыллаах былааннарын толоруу соруга күүстээх ирдэбилгэ турбута. Үлэһит илии онно тиийбэт этэ. Ол иһин чугас олорор нэһилиэктэртэн үлэһиттэри хомуйуу саҕаламмыта, ыҥырыы тахсыбыта. Бырабыыталыстыба ынъфыытын толорууга колхозтар мөлтөх үлэһиттэрин биэрдэхтэринэ ааттара аанньатык ахтыллыбата биллэр. Ол. иһин колхоз кыайыылаах-хотуулаах, үлэҕэ дьоҕурдаах уолларьш Афанасий Ядреевы чох үлэтигэр ыыталлар. Онно тиийэн көөрөтүлл үбүт таас чоҕу тачканан шахтаттан анньан таһаарар үлэҕэ түбэһэр. Бу чахчы кыанар эрэ киһи тулуйан үлэлиир үлэтигэр сотору кэминэн бастыҥнар кэккэлэригэр киирэр. Бастыҥ үлэһити чох үлэтигэр эбии үлэһиттэри кучуйар боломуочунайынан аныыллар, Нам оройуонун киниэхэ сыһыараллар. Шахтаҕа үлэлиир сылларыгар ликбезкэ үөрэнэн, бэйэтэ эбии дьоҥҥо үөрэттэрэн ааҕар-суруйар, араас омуктары кытта буккуһан нууччалыы быһаарсар буолбута ити анааһыҥҥа эбии суолталаммыта буолуо. Сорудаҕын толорои. кэлээтин кытта, тутууга урут үлэлии сылдьыбыт киһини, болуотунньугунан аныыллар, онтон шахта үрдүн өйүүр бөҕөргөтүүнү он-оруу курдук эппиэттээх үлэни итэҕэйэллэр. Шахта үлэһиттэрин килиэбинэн хааччыйыы куорат бэкээринэтинэн оҥоһуллар этэ, ол иһин аны сулумах киһини Афанасийы. бэкээринэ оттук маһын бэлэмниир биригээдэҕэ быстах кэмҥэ үлэлэтэ Дьокуускайга ыыталлар. Ити сэрии саҕаламмыт, дойду үрдүнэн ыар күннэр сатыылаабыт күннэрэ этэ.

1941 сыл атырдьах ыйын 16 күнүгэр Дьокуускай байыаннай комиссариата Афанасий. Прокопьевиһы сэриилэһэр Армия кэккэтигэр ыытар. Үс ыйдаах пулеметчиктар үөрэхтэрин ааһар. Фроҥҥа атаарыллан Ржев куораты сэриилээн ылбыт немец армиятын, оборонатын үлтүрүтүү уһун сэриитигэр түбэһэр. Ржев куорат обороната 1941 сыл алтынньы ый ортотупан саҕаланан баран 1943 сыл кулун тутар 31 күнүгэр биһиги сэриилэрбит кыайыыларыиан түмүктэммитэ, ол усталаах туоратыгар Афанасий 375 стрелковай дивизия 552 стрелковай полкатын састаабыгар пулеметчик, стрелок быһыытынан сэриилэспитэ. Бу дивизия састаабыгар Нам оройуонуттан сылдьар саллаатгар бааллара. Олор истэригэр Д.И. Муксунов, Тельман аатынан холкуос; Д.П. Ощепков, «Кыһыл Таастаах» холкуос; М.П. Тихонов, «Болыпевик» холкуос; П.П. Ядреев, Буденнай аатынан холкуос; М.Е. Иванов, «Кыһыл Ыллык» холкуос, онтон да атын. биир дойдулаахтара Нам холкуостарыттан с эриил эһ э сылдьаллара.

Биирдэ обороналанар позицияларыгар немец снайпера кэлэн кэтэһэ сытан хас да биһиги саллааттарбытын, офицердарбытын өлөртөөбүт. Рота командира пулеметчик саллаат Ядреевка өстөөх снайперын суох оҥорорго бирикээс биэрбит. Мындыр өйдөөх саха саллаата өр кэтэһэн снайпер саспыт сирин бэлиэтии көрөр, бэрт саталлаахтык үөмэн киирэн күүстээх пулемет уотунан снайперы суох оҥорбут. Ити уустук сорудаҕы ситиһиилээхтик толорбутун иһин Афанасий «Албан аат» уордьанынан наҕараадаланар. Өстөөх бөҕөргөтүнүүтүн тоҕо көтүү бэрт элбэх сиэртибэнэн ситиһиллибитэ. Ржев сэриитин актыыбынай кыттыылааҕа, ыараханнык бааһыран сэрииттэн төннөн дойдутун булбут Д.И. Муксунов ол сэрии туһунан маннык ахтыбыта: «Тула өттүбүтүгэр снаряд, сибиньиэс буулдьа ардах курдук түһэр, сирбит биир кэм ньиргийэ олорор. Ол кэнниттэн биир да тыынар тыыннаах ордон хаалыа суох айылааҕа! Киһи өлүүтүн ааҕан да сиппэт иэдээнэ этэ». Ол айылаах сэрии ортотугар сэриилэһэ сылдьан Афанасий хаҥас атаҕар бастакы бааһырыытын ылбыта, госпитальга сытан эмтэнэргэ тиийбитэ. Эмтэнэн, атаҕынан дугунар буолбугун кэннэ 296 нүөмэрдээх анал санитарнай батальон саллаатын быһыытынан ананан бааһырбыт саллааттары сэрии хонуутуттан таһаара сылдьан иккис төгүлүн эмиэ хаҥас атаҕын буутугар бааһырар, иккистээн госпитальга эмтэнэр. Бааһа оһоотун кытта аны Киев куораты босхолоһор 310 стрелковай полка састаабыгар сэриилэһэ атаарыллар. Сэрии будулҕаннаах, өлүүнү-тиллиини ситэн аахпат кэм-кэрдии кырыктаах күннэригэр сылдьан хорсун саллаат үһүс төгүлүн бааһырар: аттыгар түспүт снаряд оскуолката хаҥас атаҕын өттүгүн унуоҕун тоҕо көтөр. Аһаҕас баастаах киһини 1943 сыл кулун тутар 20 күнүгэр госпиталы булларбыттар. Ыйы быһа хаста эмэ операцияыаан өттүгүн уҥуоҕун самсаан кэбиһэллэр, ол түмүгэр атаҕа 12 сантиметр кылгаан хаалар. Бааһа халымырарын кытта сэрии I категориялаах инбэлиитигэр таһаараннар дойдутугар атаараллар. «Хорсунун иһин» мэтээллээх, «Албан аат» III степеннээх уордьаннаах саллаат нэһиилэ дойдугун муус устар ыйга булар. Сылы быһа Дьокуускайга дьулуурдаахтык эмтэнэн кылгас атахтаах, иҥнэҥнээн хаамар фронтовик олох, үлэ үөһүгэр иккистээн 1944 сыл саҥатыгар эрэ эргиллэр. Сэрии иннинэ үлэлээбит Хаҥалаһыгар төннөн кэлэн эмиэ тутуутун биригээдэтигэр үлэлиир. Олунньу ыйга Анна Акимовна Дьячковскаяны кытта холбоһон, уопсай бараакка биир хостонон ыал буолан олороллор. 1946 сыллаахха Аннатын доруобуйата мөлтөөн ыраас салгыниаах төрөөбүт-үөскээбит Үөдэйдэригэр төннөн кэлэн холкуостаах киһи бурҕалдьытын иккиһин кэтэр. Афанасий, уруккутун курдук, кыһынын тутууга үлэлиир, сайынын от үлэтигэр сылдьар.

Биэс уонус сыллар саҥаларыгар оройуон киинигэр саҥа дьиэлэри тутуу саҕаланар, элбэх тутууну ыытар былаан ылыллар. Тутууну ыытарга анаан мас уустарын колхозтартан хомуйан оройуон киинигэр түмүү саҕачанар. Ол хомуурга Үөдэйдэр урукку өттүгэр дьонун-сэргэтин аатын түһэн биэрбэтэх, баар-суох уус киһилэрин Афанасий Ядреевы оройуон киинигэр хомовдьуруопкалыыллар. Оройуон киинин тутуу партия райкомун дьиэтин тутууттан саҕаланар. Саҥа тэриллибит биригээдэҕэ оройуон бастыҥ болуотунньуктара хомуллубуттара. Кинилэр ортолоругар Кривошапкин Я.Ф.-Уус Дьаакып; Кривошапкин И. П. - I Хомустаахтан; Соловьев И. П. - эмиэ Үөдэйтэн; Шапошников И. И.-Арбай; Колмогоров И. Г.-Халлааскы; Винокуров В. С. - Хамаҕаттаттан; Дьяконов В. Н. - Арбынтан; Пестерев Е. Н., Колесов А. И.-Боруомнаах, Петров Ф. А.~ Сүөдэркээн - Көбөкөнтөн; Прокопьев П. А.-Бооппуй, Гуляев П. Д. - Модуттан; Иванов В. Ф. - Таастаахтан, онтон да атыттар бааллара. Тутуу маһын холкуостар түһээн былаанын толоруу быһыытынан бэлэмнээн тиэйэн киллэрэн биэрэллэрэ. Билиҥҥи курдук бэрэбинэни эрбээн лафет оҥорор пилорама оройуон үрдүнэн. ханна да суох этэ. Тутуу биригээдэтин дьоно бэйэлэрэ сүгэнэн суораллара. Кинилэр бэрэбинэни устуруустаабыт курдук көбүс-көнөтүк суоран таһаараллара.

Оройуоҥҥа бастакы тутуу тэрилтэтэ 1953 сыллаахха тохсунньу 13 күнүгэр саха норуотун бастыҥ дьонун көмүскээн «буржуазнай национализмҥа» буруйданан үрдүкү дуоһунастартан ууратыллан хаһаайыстыбаннай үлэҕэ көһөрүллүбүт, биһиги улуус киэн тутгар киһибит, И. Е. Винокуровынан тэриллибитэ. Итинтэн салҕанан Нам. селотугар тутуу тэтимэ күөстүү оргуйбута. Райком дьиэтэ 1954 сыллаахха тутуллан бүппүтэ. Ол дьиэ билигин музыкальнай оскуола буолан турар. Бу тутууну түргэнник, хаачыстыбалаахтык тутуспут дьоннор Нам оройуонун ситэриилээх комитетын Бочуотунай грамоталарынан наҕараадаламмыттара. Олор ортолоругар Афанасий Прокопьевич. биир бастакынан наҕараадаламмыта.

Ханнык эрэ үс-түөрт сыл устата М. Аммосов уулуссата түөртүү квартиралардаах, булуустаах, ампаардардаах, устуруустаммыт хаптаһынтан оҥоһуллубут үрдүк соппулуоттаах олбуордаах дьиэлэр кэчигирэһэ түспүттэрэ. Ити сыллардаах күүрээннээх үлэ түмүгүнэн Афанасий Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1956 сьгл атырдьах ыйын 13 күнүнээҕи ыйааҕынан Бочуотунай грамотанан наҕараадаламмъгга. Оччолорго маннык грамота саамай үрдүк наҕараадалар ахсааннарыгар киирэрэ. Афанасий Прокопьевич тутуу биригээдэтин салайааччы, саҥа тэнийэн эрэр пилорамалары сатабыллаахтык үлэлэтээччи быһыытынан аата-суола оройуоҥҥа эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ кытта биллибитэ. 1963 сыллаахха «Якугаромсельстрой» тутар тэрилтэ, 1964 сыллаахха Намнааҕы тутар тэрилтэ, 1970 сыллаахха Нам оройуонун. Бочуоттуур кинигэлэригэр кини аата киллэриллибитэ. Өссө 1957 сыллаахха норуот хаһаайыстыбатын ситиһиилэрин быыстапкатыгар кыттан. II степеннээх диплому туппута.

Афанасий Прокопьевич тутуспут, тутгарбыт иккилии этажтаах бастакы мас дьиэлэрэ хайыы-үйэ үйэ аҥарын тухары ичигэс истиэнэлээх, бөҕө тирэхтээх дьиэлэр буолан тураллар. Дьэ, ол да иһин буолуо, дьон-сэргэ махталлара түмүллэн Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1.962 сыллаах бэс ыйын 12 күннээх ыйааҕынан Афанасий Прокопьевич Ядреевка Саха АССР Үтүөлээх тутааччытын аата иҥэриллибитэ. Бу буолар норуот туһугар эт илиитинэн үтүө суобастаахтык үлэлээһини билинии, сыаналааһын.

Кинини кытта бииргэ үлэлээбит оччотооҕу эдэр уолаттар «Афанасий оскуолатын ааспышгыт» диэн махталлара билиҥҥэ диэри улахан. Ол сылларга кини биригээдэтигэр үлэлээн, онтон уһуллан тутааччы. инженер идэтин баһылаан, үгүс элбэх араас тутуулары дьэндэппит, тутуу дьыалатыгар үйэтин анаабыт Российскай Федерация үтүөлээх тутааччыта Афанасий Афанасьевич Рехлясов махтал тылларынан ахтар, сытыары сымнаҕас майгытын хайгыыр.

Аҕаларын, эһэлэрин, хос эһэлэрин аатын умнубат, кини инники кэскиллээх санааларын түстүүр дьонунан күн бүгүн кини төрөгшүт кыыһа, Российскай Федерация үөрэҕириитин туйгуна Антонида Афанасьевна, биһиги улууспут дьонун-сэргэтун доруобуйата тупсарытар хирурунан уонна кылаабынай бырааһы солбуйааччы быһыытынан үлэлээн бэйэтин кылаатын киллэрсибит Пантелеймон Александрович Семеновтар, үс сиэннэрэ, алта хос сиэннэрэ салгыахтара. Тутааччылар өлбөт үйэлээх дьоннор, кинилэр ааттара тутан хаалларбыт тутууларын кытта тэҥҥэ үйэлэргэ ааттанар. Ол курдук, хорсун сэрииһит, үтүөлээх тутааччы, улуус Бочуоттаах киһитин Афанасий Прокопьевич Ядреев аата Нам улууһун историятыттан хаһан да сотуллуо суоҕа.

 

И. Кривошапкин, суруналыыс