РУБРИКАТОР
Татаринов Семен Семенович
(1901-1978 сс.)
Наҕараадалара:
«Сталинград оборонатын иһин» мэтээл;
«Украинаны босхолооһун иһин» мэтээл;
«Венаны ылыы иһин» мэтээл;
«Будапешт куораты ылыы иһин» мэтээл;
«1941-1945 сс. Аҕа дойду сэриитигэр Германияны кыайыы иһин» мэтээл;
«Хорсунун иһин» мэтээл;
«1941-1945 сс. Aija дойду сэриитигэр килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээл;
«Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээл (2 төгүл наҕараадаламмыт);
Юбилейнай мэтээллэр.
Семен Семенович 1901 с. Уус Алдан Суотту нэһилиэгэр бааһынай кэргэнигэр төрөөбүт. 1940 с. Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун бүтэрэн, зоотехник идэтин ылан Тулагыга ветеринарна пууҥҥа зоотехниктаабыт. 1940-1942 сс. билиҥҥитэ Хатас сопхуоһугар зооветучаастакка сэбиэдиссэйдээбит. 1942 с. балаҕан ыйыгар Кыһыл Армияҕа ыҥырыллыбыт.
Семен Семенович Татариновы «Албан аатырбыт артиллерист» диэн сөпкө ааттыыллар. Сталинградка 1943 сыллаахха тохсунньу 10 күнүгэр төгүрүтүллүбүт ньиэмэскэй-фашистскай сэриилэр бөдөҥ бөлөхтөрүн урусхаллааһын саҕаламмыта. Балысханнаах кимэн киирии кылаабынай туһаайыытыгар турбут 65-с армияҕа Үрдүкү Кылаабынай Командование резервэтиттэн үс артиллерийскай дивизиялар бэриллибиттэрэ. II-с артиллерийскай дивизия састаабыгар 451-с гаубичнай артиллерийскай полк баара. Бу арт-полкаҕа биһиги дойдулаахпыт Семен Татаринов сулууспалаабыта. Төгүрүтүллүбүт сэриилэри үлтүрүтэргэ сыалламмыт генеральнай кимэн киирии бастакы этаба Россошка өрүс арҕаа эҥээринэн саҕаламмыта.
С.С. Татаринов «артиллерия - сэрии таҥарата» диэн бэйэтин идэтин туһунан итинник чаҕылхай сыанабылы хатылыырын сөбүлүүр. Ити түбэспиччэ сыанабыл буолбатах. «Ново-Алексеевскай туһаайыытынан кимэн киирэр сирбит сүрүн хайысхатынан артиллерийскай кимэн киириини оҥоруохтаах этибит. «Артиллериянан кимэн киирии» диэн тылы итиннэ аан бастаан истибиппит. Уопсайынан даҕаны, ити кэмтэн ыла байыаннай термиҥҥэ «артиллериянан кимэн киирии» диэн сэрии ньымата үөдүйбүтэ. Кимэн киирэр сирбит фрона, кэлин билбиппит, 2 көскө чугаһыыр сурахтааҕа. Манна 3 армия ударнай күүстэрэ түмүллүбүтэ. Биир километрдаах фроҥҥа сүүсчэкэ орудиелар уонна минометтар туруоруллубуттарын санаан кэбис. Артиллерияны сэриигэ туһаныы историятыгар хаһан даҕаны түмүллүбэтэх модун охсуу оҥоһуллуохтааҕа.
Хаарынан сабыллыбыт орудиелар уонна минометтар позициялара хойуу бугуллаах өрүс кытылын санаталлара. Артиллериянан кимэн киирии тохсунньу 10 күнүгэр сарсыарда 8 чааска саҕаламмыта. Бастакы уот аһыллыытыгар «Катюшалар» үлэлээн ньиргиспиттэрэ. Оттон биһиги, гаубица орудиелаахтар стволбутун сотору-сотору сойутан ытарбыт. Артиллерийскай охсуу икки чаас устата салҕанан барыахтааҕа. Ол эрээри биһиги орудиебыт 120 снарядын балтараа чаас устатыгар ытан бүтэрбитэ. Артиллеристар площадка ытар мээрэйбитинэн, биһиэхэ анаммыт балаһа усталаах-туоратыгар 3 квадратнай метр сиргэ биир снаряд дэлби тэбэр гына ытыы оҥорбуттара. Санаабытыгар биһиги ытыалаабыт позицияларбытыгар тыынар тыыннаах ордубатах буолуохтаах диэн суоттаммыппыт. Кырдьык даҕаны, ыарахан снаряттар өстөөх хорҕойбут сирдэрин түөрэ буккуйбут этилэр. Кэлин, кимэн киирии кэмигэр, өстөөх дириҥ куоһаахтардаах оборонаҕа хорҕойбут сирдэрин көрөн ааспыппыт. Куоһаах иһэ сааскы өрүс халаанын уута симэн кэбиспит сылбаҕын курдук алдьаммыт массыыналарынан, киһи өлүгүнэн туолбут этэ. Артиллерийскай кимэн киирии наһаа табыллыбыта, стрелковай чаастар биһиги солообут суолбут устун өстөөх оборонатын көҥү көтөннөр, төгүрүтүллүбүт сэриилэр бөлөхтөрүн хас да чаастарга бысталаабыттара. Ити кэнниттэн ньиэмэстэр уһуннук кыайан утарсыбатахтара. Кэлин тиһэҕэр, баһаам сэрии дьоно билиэн ылыллыбыта. «Волга буль-буль», «Гитлер капут» диэн ньиэмэс саллааттарын кырыыстарын аан бастаан Сталинградка истибиппит».
Семен Семенович ити үөһэ этиллибит 11-с көҥү солуур (прорыв) артиллерийскай дивизия састаабыгар сылдьан, Сталинградтан Чехословакия сиригэр тиийэ сэриилэспитэ. Артиллерист-саллаат бойобуой суолугар 30 куораты, сүүһүнэн ахсааннаах дэриэбинэни босхолоспут, 12 улуу уонна орто өрүстэри сэриилэһэн туораспыт хорсун буойун. Кыайыылаах-хотуулаах, историяҕа кыһыл көмүс буукубанан суруллубут Советскай Армияҕа элбэх килбиэннээх операцияларыгар кыттыбытын тэҥэ, аатырбыт артиллерист хаста да ыар сүтүктээх чугуйууларга, муҥура көстүбэт сындалҕаннаах походтарга сылдьыталаабыт киһи.
Албан аатырбыт артиллерист Семен Татаринов кыраныысса таһынааҕы бойобуой походтарын суола Румыниянан, Венгриянан, Чехословакиянан тардыллар. Сэриигэ бары-барыта буолааччы дииллэрин курдук, С. Татаринов артиллерийскай полкатын дьоно Чехословакия сиригэр Ийэ дойдутун таҥнарбыт Власов генерал баандатын тобоҕун сонордоһо сылдьаннар, сэрии бүппүтүн ыам ыйын 13 күнүгэр истибиттэр. Ити иннинээҕи күн арт-полк Брон куорат кэтэҕэр хорҕойбут өстөөх бөдөҥ подразделениетын урусхалласпыта. Семен Семенович ытык эбээһинэһин үтүө суобастаахтык толорон, Верховнай Кылаабынай Командующайтан 16 төгүл махталы ылар чиэстэммитэ.
Онтон кэлэн баран, Дьокуускай оройуоҥҥа райсовет тыатын хаһаайыстыбатыгар главнай сэбиэдиссэйинэн, государственнай племенной зоотехническай хонтуораҕа сэбиэдиссэйинэн, Намҥа оройуоннааҕы племҥа, PTC учаастакка, Сталин аатынан холкуоска, Нам сопхуоска зоотехнигынан бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыар диэри үлэлээбитэ.
Ф. Васильев