РУБРИКАТОР
БАР ДЬОНУН ДЬЭ БУЛЛА
Аҕа дойду Улуу сэриитин суорунатыгар туорах сиэмэлии үнтү мэлиллэн, сураҕа суох сүппүт таайым Рыкунов Николай Семенович кылгас олоҕуттан аҕыйах түгэннэр. Мин биэспин туолуохпар дылы Ньукулайдыын кини ийэлээх аҕатыгар, эбэлээх эһэтигэр бииргэ иитиллибитим.
Дьоммор мин иннибинээҕи икки бастакы оҕолоро тохтообокко өлүтэлээн хаалбыттар. Ол иһин оҕо күрэтэн, суол муннаран, ийэм алааска ийэлээх аҕатыгар тахсан миигин одолонон баран хаалларан киирбит.
Эһэлээх эбэм олохторун билигин хомустаахтар Ынах Алааһа диэн ааттыыллар эбит. Дьиҥинэн, Буокка Олоҕо диэн ааттаах кэҥэс алаас - хаҥас өттө үрдээн сайылык тиэргэнэ, уҥа өттө намтаан кыстык олоҕо буолара.
Сайылыкка биир ампаар дьиэ, сото күлүүһүнэн аһыллар-сабыллар икки үп ампаара бааллара. Кыстыкка балаҕан дьиэни, кыстык хотону күрүө-хаһаа, дал-кыбыы төгүрүктүүллэрэ. Сайылык остуолба, кыстык баатылы күрүөлээхтэр. Кинилэр икки ардыларынан айан суола ааһара. Сайылыктаах кыстык бэйэ бэйэлэриттэн көстүһэ тураллара. Ол да буоллар кыстыктан сайылыкка, сайылыктан кыстыкка көһүү оҕолорго, туһугар, бырааһынньык курдук күүтүүлээх, үөрүүлээх-көтүүлээх түгэн буолара!
Бастакы түгэн. Арай биирдэ кыстыктан сайылыкка көһүү түгэнин мин, утуйан хаалан, куоттара сыспыттааҕым. Уһуктан кэлбитим — кэлии-барыы, сүүрүү-көтүү бөҕө буолан эрэр эбит.
Мал-сал хомунуута, сүөһү үүрүүтэ, куурусса эккирэтиитэ: Киһи аймалҕана, сүөһү маҕырааһына, куурусса хахаарыыта, ыт үрүүтэ — оччотооҕу олох муусуката буолан, биир кэм үллэн олорор! Мин уһукта биэрэн, соруйан уһугуннарбатахтар дии санаатым быһыылаах, ытаан ыыра бардым. Эбэм таайбын Ньукулайы соруйар саҥата чаҕааран иһиллэр. Өр-өтөр буолбат, Ньукулай бу сүүрэн тэлэмээттэнэн кэлэн, миигин илиибиттэн ылаат, хотон диэки дьулурутар. Кини соруга кууруссалары эккирэтэн тутуу эбит этэ. Кууруссалар хахаара-хахаара үөһээ-аллараа сарыкынайаллар, уһаат иһигэр, күкүүргэ куота сатыыллар. Мин төһө кыайарбынан күөйбүтэ-хаайбыта, көмөлөспүтэ буолан, көнньүөрэн хааллым.
Иккис түгэн. Кыстыкка көһөн кэллэххэ, балаҕан сыбааһына, бэйэтэ туһугар, биир боччумнаах үлэ буолар быһыылааҕа. Сыбах саҕана балаҕан иһигэр улахан киһини кусчут да ытынан ирдэтэн булбаккын. Мин соҕотоҕун дьиэҕэ хаалан, ону-маны оонньообута буолан аралдьыйа сатаан баран, салҕаммын, орон үрдүгэр ойон тахсан, түннүгүнэн иһиллээтим. Дьон саҥата чугас, балаҕан истиэнэтин сыбаан лиһиргэтэллэрэ бу турар. Мин собус-соруйан ытаабыта буолан хайа бардым уонна, тохтоон, хайыыллар эбит диэн эмиэ иһиллээтим. Дьахталлар саҥалара: «Ньукулай, оҕоҥ ытаан эрэр, баран саатат, туруоҥ дуо, киирэнҥин оҕоҕор малахаччыйан биэр!» — дииллэр. Таайым күлбүтүнэн бу малахаччыйан киирэр. Уончалаах таайым миигин саатата сатаан, оҕус буолан мөҕүрүүр, ыт буолан үрэр. Тарбахтарынан кычыгылатар, төбөтүнэн кэйбитэ буолан мүлүкүччүйэр, малахаччыйар.
Үһүс түгэн. Мас кыстыырга Ньукулай эһэтинээн мас эрбээн аалыҥнаталлар. Мин сүүрэн тиийэн Ньукулайтан эрбиитин тутааҕын былдьаан ылан, тобукпун үс сиринэн эрбии биитинэн тэлэ тардан, киэҥ айдааны таһаардым. Кыа-хаан, баас дириҥ. Улахан дьон үмүөрүһүү буолар. Ньукулайы түҥнэри-таҥнары анньыалаатылар. «Буруйдаах» биир тылы саҥарбат, мөккүспэт, саҥата суох хараҕын уута субурус-субурус гынар. Ньукулайы үнтү күргүйдээн, мин баастарбар ииктэтэллэр уонна чаркааскай табах сэбирдэҕинэн саба тутан эдьиийим хасымыыр былааатын хам баайан кэбистилэр.
Сарсыныгар сүөрэн көрбүттэрэ - эрбии үс тииһин суола бу чөҥүрүйэн көстөллөр, ириҥэ суох. Иик уонна табах сэбирдэҕэ кубарыччы тардыбыттар. Таайым эрэйдээх буруй оҥостон, нэһиилэ да мадьарыттар, миигин балачча кэмҥэ сүгэ сырытта. Миигин буруйдуур быккытын букатын биллэрбэт, тимир-тамыр туттубат.
Төрдүс түгэн. Биэстээхпэр аҕам оропууска сыарҕалаах тахсан, дойдуга таҥнары тиэйэн киирэн иһэрин өйдүүбүн. Ордук арҕаа мырааны түһүү, үрдүк сыыры да көрбөтөх көнө алаас оҕотугар, дьулаан суол этэ. Аҕам, хата, холку, тугу эрэ муннун анныгар ыллаан киҥийэрэ. Аҕыйах тылы өйдөөн истибитим:
Бырдахтаах ини
Бырааным ини
Быралыйар ини
Бырастыы ини — диэн ис хоһоонноох ырыа буолан биэрдэ. Ити кэнниттэн сотору буолан баран, эһэлээх эбэм Бартыһаан бөһүөлэгэр киирэн олохсуйбуттара. Баалла оҕонньор дьиэтигэр дьукаах этилэр. Мин МТС олоҕуттан сатыы, собус-соҕотоҕун, кыра таҥас меһөөччүккэ аҕыйах куһуоктаммыт саахар кэһиилээх, эһээлээх эбэбэр күүлэйдии, Кириэс Кытылы, Арыы Тиити, Ньукуолускайы унуордаан Бартыһааҥҥа тиийэрим.
Ити кэмҥэ таайым Ньукулай Бартыһаан сэттэ кылаастаах оскуолатын үрдүкү кылаастарыгар үөрэнэр, куруук күлэн, хаар маҥан бөдөҥ инники тиистэрэ биир кэм килэйэ сылдьар, сахаҕа чорос курдук үрдүк унуохтаах эдэр киһи буола охсубут этэ. Ол да буоллар, мөҕүлүннэҕинэ айах атан биир тылы утары этэн мөккүспэт, бэйэтин көмүскэнэ сатаабат, кыра эрдэҕинээҕи үтүө майгыта төрүт да уларыйбатах этэ.
Ийэтэ, Испиискэ кыыһа Балбаара, хомоҕой, элбэх тыллаах-өстөөх сытыы дьахтар этэ. Аһыы олорон таайбын Ньукулайы мөҕөн умайыктаннаҕына, киһим, кыра эрдэҕинээҕитин курдук, саҥата суох харахтарын уута мөл-сөл түһэ олорор буолара. Киһи да аламаҕай сүрэхтээх, уйан дууһалаах, көнө, симик, сэмэй буола айылҕанан айылларын таайбар, Ньукулайта, көрөрүм. Кини сэриигэ ыҥырыллыар дылы кыыс оҕо уоттаах уоһун уураан дуоһуйбатаҕа, этин-сиинин сылааһын этигэр таҕайан сылаанньыйбатаҕа чахчы. Ньукулай курдук олох олорботох, кэргэннэнэр үөрүүтүн билбэтэх төһөлөөх эдэр аанньаллар Аҕа дойду сэриитигэр сырдык тыыҥнара быстыбыта, сураҕа суох сүппүттэрэ буолуо?!
Туох иһин, тоҕо?!
Көмүскээбит олохторо күн бүгүн сиргэ-буорга тэпсилиннэ, көмүскээбит Улуу Ийэ дойдулара күн көрө, ый ыһыаҕа буолан ыһылынна, быгарыйда.
Ньукулай сэрии толоонугар сураҕа суох сүппүтүн туһунан, ылтаһын тимирдии тымныы биллэрии, 1944 сыл муус устарга дьонугар кэлбитэ. Онтон ыла үйэ аҥара ааста. Ити кэм былаһын тухары, таайым Ньукулай хайаан да сэрии толоонугар, Кыайыы туһугар бэйэтин саҥата суох, сэмэй суолун-ииһин хаалларбыт буолуохтаах, ол туһунан тугу эрэ, хаһан эмэ истиэм, билиэм диэн бигэ эрэлбин сүтэрбэт этим.
Ол эрэлим туолла - таайым сураҕа суох сүппэтэ!
Советскай Союз курдук Улуу дойду наҕараадатын ылбыт докумуона, үйэ аҥара мунан-тэнэн, сүтэн-оһон баран, кэмниэ кэнэҕэс, Ньукулай төрөөбүт буорун, бар дьонун дьэ булла.
Иннокентий Москвитин