РУБРИКАТОР
КИҺИНИ СЭМЭЙ БУОЛУУ КИЭРГЭТЭР
Хамаҕатта Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа Протопопов Н.Н. кэргэнинээн буруо таһааран олороллор.
Николай Протопопов Октябрьскай революция эт саастыылааҕа. Ол да буоллар билигин даҕаны өйө-санаата дьэҥкэ, дьиэтин эргин иҥнибэккэ сылдьар.
— Сэрии иккис сылыгар сайыҥҥы хомуурга түбэһэн Челябинскайга байыаннай чааска тиийэн 40-ча киһи буолан вагоннары харабыллаабыппыт, — диир кини. Арҕаа фроҥҥа сыл аҥара сулууспалаан баран иһинэн күүскэ ыалдьан дойдутугар төннөр дьылҕаламмыта.
Н. Протопопов сулууспалыыр чааһа Сталинград куорат чугаһыгар саппааска турбут. Ити куорат иһин кыргыһыыга туттуллар снарядтары, ботуруону, сэрии сэбин күннэри-түүннэри харабыллаабыт. Сталинградка үрүҥ-хара быһаарыллар кыргыһыы тыаһын-ууһун истибиттэр. Хас чаас аайы кинилэри көмөҕө быраҕалларын кэтэспиттэр. Сэриигэ кэтэһэртэн ордук кэрэгэй суох. Ол кэриэтин өстөөҕү кытта утары сэриилэспит уонунан ордук. Кэм кинилэр хайа диэки баалларын билэ-көрө сылдьаҕын. Балаһыанньаттан сабаҕалаан сөптөөх быһаарыыны ылынаҕын.
— Сэрии бара турар сиригэр соһуччу түгэҥҥэ өрүү бэлэм буолуохтааххын. Түүнүн таһырдьа сииккэ, тымныыга нуктаан ылар диэн кэлиэ дуо? Суох бөҕө буоллаҕа. Өстөөх кэлиэ диэн өрүү кэтэһэҕин-манаһаҕын. Тымныйан ыалдьарга соло да суох курдук. Ол туһунан өйгөр даҕаны охсуллубат.
Саллааттар өстөөҕү кытта ытыалаһалларыгар биирдиилэригэр 30-туу ботуруону биэрбиттэрэ.
— Сталинград туһаайыытыгар түөрт суукка таһырдьа хоно сылдьыбыппыт. Харабылга турар кэммитигэр түүн өстөөх биир самолетун суулларбыттара. Мин ити кэм устатыгар биир да өстөөҕү көрбөтөҕүм. 30 ботуруоммуттан биири даҕаны көҕүрэппэтэҕим, — диир сэрии ветерана.
Николай Никифорович байыаннай үөрэххэ сир харатыгар күһүн хайыһардаппыттарын сонньуйа ахтар. Траншеяҕа маһы тэлгэтэн баран үрдүгэр соломону уурбуттар. Ол устун хайыһардаппыттар.
— Төһө да күһүнүн иһин көлөһүммүт тохтубута. Хайыһар халтарыйбата туһугар ыарахаттардаах этэ, — кини өрдөөҕүтэ ааспыт эдэр сааһын санаан сирэйэ сырдаан ылла.
1942 сыл ахсынньы ыйга дойдутугар Салбаҥҥа кэлбитэ уонна хонуу биригээдэтин биригэдьииринэн үлэлээбитэ.
Туруу дьону барыларын армияҕа ылан, кырдьаҕастар, оҕолор-дьахталлар эрэ бааллара. Сэриигэ барбыттар үлэлэрин тыылга хаалбыттар санныларынан сүкпүттэрэ. Ас-таҥас тиийбэтэ. Сэрии кэминээҕи ыар балаһыанньа барыларын ытарчалыы ыбылы ылбыта.
Николай Протопопов 1944 сыл бэс ыйыгар армияҕа иккиһин ыҥырыллыбыта. Өлүөнэ өрүһү борохуотунан өксөйөн Мальтаҕа тиийбиттэрэ. Онтон илин Японияны кытта сэриигэ илпиттэрэ.
Кини 36-с армия 94-с дивизиятын 64-с полкатыгар рядовойунан сулууспалаабыта (Н.Н. бэйэтин тылыттан).
— Онно сахалар элбэх этибит. Хайлар куораты биһиэннэрэ ылбыттарын кэннэ сыарҕабыт арыый бытааран тиийбиппит. Ити куораты ылыыга 152-с полка сэриилэспит этэ. Онно үгүс командир, саллаат өлөн, бааһыран туораан, 64-с полкаттан дьону эбии ылан толорбуттара. Иннибитигэр үрдээн көстөр хайаҕа өстөөхтөр бааллара. Миэхэ станковай пулемету туттарбыттара (бука, улаханым, кыайа-хото тутарым иһин эбитэ дуу?). Командир кэлэн хайа туһаайыынан ытарбын ыйан баран: «Огонь!» - диэн хамаандалаата. Үрдүк хайа ханнык өттүгэр саһа сыталлара биллибэт өстөөҕү пулеметунан ытан куһуйбутум. Кинилэр хардаран ытыалыыр буулдьалара тыыннаах эти булбакка ырааҕынан «ытаан» ааһаллара иһиллэрэ, — Николай Никифорович өстөөх буулдьатыттан хаптайардыы олоппоһугар кирийбит курдук намтыыр.
Ити кэнниттэн сэрии уһаабатаҕа. Арҕаа фроҥҥа өстөөх адьырҕатын кытта уоттаах хапсыһыыга буһуу-хатыы суолун ааспыт биһиги буойуннарбыт япон армиятын хаардыы хаампыттара. Бу да сырыыга Николай Протопопов сэрииттэн этэҥҥэ тахсыбыта.
Японияны утары сэриигэ кырдьаҕас буойуну кытта сахалар полка враһа Петр Колосов, Тааттаттан рота командира, старшай лейтенант Егор Табунанов сылдьыбыттарын үтүө тылынан ахтар.
Протопопов Н.Н. арҕааҥы уонна илиҥҥи фроннарга сэрии уотун ортотунан ааһан, Германияны уонна Японияны кыайыы иһин мэтээллэри түөһүгэр иилинэн, уодаһыннаах өстөөхтөртөн эмсэҕэлээбит дойдутун өрө көтөҕүүгэ активнайдык кыттар бигэ санаалаах дойдутугар иккиһин эргиллибитэ.
Дойдутугар кэлээт Салбаҥҥа хонуу биригэдьииринэн, ферма сэбиэдиссэйинэн эҥкилэ суох үлэлээбитэ. Хонуу үлэтигэр кыттыбыта. Кэлин пенсияҕа тахсыар диэри тутууга үлэлээбитэ. Кэргэнинээн Мария Николаевналыын икки уол оҕолонон билигин биэс сиэн тапталлаах эбэлэрэ, эһэлэрэ.
Икки сэрии кыттыылааҕын, үлэ ветеранын эйэлээх кэмҥэ тугу, хайдах үлэлээбитин туоһуластахха:
— Дьонтон ураты тугу да тоҕо-хайа тардан үлэлээбэтэҕим. Арай кыһамньыбынан уонна үлэттэн илиибин араарбаппынан уратылааҕым, — кини уонунан сыллаах тоҥуулаах-хатыылаах, сорох түгэҥҥэ былдьаһыктаах, эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар үлэтин бэрт судургутук быһаарда.
Ветеран докумуоннарын кытта билсэрбэр Саха АССР Верховнай Советын Президиумун 1975 с. муус устар 29 к. Ыйааҕынан киниэхэ «Саха АССР үтүөлээх тутааччыта» бочуоттаах аат иҥэриллибитин туоһулуур дастабырыанньаны көрдүм. Үгүс мэтээллэр ортолоругар Аҕа дойду сэриитин II-с степеннээх ордена ветеран түөһүн киэргэтэр.
— Үтүөлээх ааты тутууга уһуннук үлэлээбитим иһин биэрбиттэрэ. Онтон Аҕа дойду сэриитин II-с степеннээх орденынан Кыайыы 50 сылыгар сэрии кыттыылаахтарыгар барыларыгар туттарбыттара, — диир сэрии кыттыылааҕа.
Ытык кырдьаҕас эдэригэр общественнай үлэттэн туора турбатаҕа. 1955 с. Хамаҕатта нэһилиэгин үлэһиттэрин депутаттарын сэбиэтин депутатын быһыытынан үгүс өрүттээх үлэни ыыппыта.
Кырдьаҕастар төһө да хаар баттаатар дьиэ кэргэн экономикатын сайыннарыыга билигин даҕаны бэйэлэрин сэмэй кылааттарын киллэрэллэр. Дьоһуннаах дьон икки ынахтарын, икки борооскуларын, биир биэлэрин оҕолоро көрөллөр.
В. Сыромятников