РУБРИКАТОР

РАЗВЕДЧИК ДОҔОТТОРУМ КЭРИЭСТЭРИГЭР

Протопопов Егор Григорьевич 1922 с. I Хомустаах нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Разведчик Егор элбэх хорсун быһыылары көрдөрөн Кыһыл Сулус, Аҕа дойду Улуу сэриитин II степеннээх, Албан аат III степеннээх орденнарынан, икки төгүл «Хорсунун иһин», «Кенигсберг куораты ылыы», «Берлини ылыы», «Германияны кыайыы иһин» боевой медалларынан наҕараадаламмыта. Сэрии кэнниттэн дойдутугар төннөн кэлэн совхозка үлэлии сылдьан сэриигэ ылбыт бааһыттан 1972 сыллаахха олохтон туораабыта.

Күн былыттан быкпат буолбута быданнаата. Ардаабыта хас да хоммута, ыаҕастаах уунан курулаччы кутара. Белоруссия сирэ инчэҕэй буолан, быһатын эггэххэ, уһун ардахтан ууга барбыта. Күнүстэри-түүннэри суолунан, ойуурунан бадарааны, ууну кэһэн, ардаҕы ардах диэбэккэ, хас эмэ тыһыынчанан саллааттар фроҥҥа ааһаллара.

Уһун сындылҕаннаах айанҥа биир эмэ саллаат ырдым, сытайдым диэбэккэ, өйдүүн-санаалыын Ийэ дойдуларын көмүскүү, иннилэрин диэки эрдээхтик хаамсалара.

Алта хонуктаах айан кэнниттэн тохтобул. Күн туман быыһынан быган көстүбүтэ. Мастар мутуктара санаарҕаабыт кыыс курдук намыһан тураллара. Ардыгар «Бэйэбит сатлааппыт, оҕобут дорообо!» диэбиттии көнөн кэлэллэрэ.

Кыргыһыыга хотторон, 114-с оһуобай штурмовой биригээдэ формировкаҕа тахсан олорор сириттэн фронт инники кирбиитэ чугас этэ. Ыарахан артиллериялар ытар тыастара дөрүҥ-дөрүҥ иһиллэрэ.

Госпитальга бииргэ сыппыт нуучча доҕорум разведчик буол, сорудаҕы толорумтуо, куттаҕаһа суох, бэйэҕэр эрэллээх, тулуурдаах буолуоҥ диэн сүбэлиирэ. Разведчик Советскай Армия көрөр хараҕа, истэр кулгааҕа. Өрүү инники, хас хардыыҥ аайы харабылланан, сэрэнэн сылдьаҕын.

Итинтэн ылата разведчик буолар санаа тулуппатаҕа, онтон дьэ баҕам туолар кэмэ кэлбитэ. Үс ыйдаах кытаанах эрчиллии кэнниттэн подполковник Черных хайдах бэлэмнэммиппитин бэрэбиэркэлии занятиеҕа барсыбыта. Эмискэ бороҥ куобах иннибитигэр туора сүүрбүтэ. Подполковник Черных ытаары кабуратыттан бэстилиэтин хостоомохтообута.

Ону көрөммүн, сүгэн иһэр автомаппын эргилиннэри тартым да туһаайаат, ытан хабылыннарбытым. Куобах өс киирбэх төбөтүн оройунан төкүнүйэ түспүтэ. «Ким ытта?» - диэбитэ кини. «Булчут саха Протопопов», - дэспиттэрэ табаарыстарым. Туохха ыттын диэбитигэр: «Харахха да, табыллыбатаҕа буолуо», - диэн хоруйдаабытым. Ылан көрбүппүт, чэчэгэйин тэһэ көппүт этэ.

«Биһиэхэ ытар киһи наада. Онон Протопоповы «тыл» ыларга ойоҕос ойуур бөлөххө анаарыҥ, бастарын быктарбат гына ытыаҕа», - диэн подполковник Черных бирикээстээбитэ. Онон мин бастайааннай ойоҕос бөлөххө анаммыппын билбитим.

1943 сыллаах сайын 114-с оһуобай штурмовой биригээдэ фронт линиятын кэрийэ сылдьан, өстөөх инники кирбиитин тоҕуга көтөн кииртэлээбитэ, разведчиктар сүтүгэ суох тиийбиппит. Пехотаҕа саҥаттан саҥа күүстэр кэлэн испиттэрэ.

Балаҕан ыйын 15 күнүгэр Колосса диэн дэриэбинэ анныгар өстөөх күүскэ бөҕөргөтүммүт этэ. Сорудах кытаанаҕа. Оборонаны тоҕо көтөн киирэргэ бирикээс кэлбитэ. Биһигиттэн 200-кэ метр ыраах сиргэ үтэн киирбит үрдүк тумулга өстөөх дзота баара көстүбүтэ. Халлаан суһуктуйа сырдаан, сырдык хараҥа былдьаһан, иһиттэн шгсэлээх санньыар күлүк түспүтэ.

Дьураа курдук уһун сырдык уот өрө сурулаан тахсан, төбөтүн оройунан танҥары хойуостанан түспүтэ - ити атаакаҕа туруорар сигналлара. Биһиги икки өттүбүтүнэн «Ураа!» хаһыытаабытынан, хотоҕос курдук тоҕо анньан, пехота турбута. Өстөөх окуопатыгар чугаһыахча буолан истэхтэринэ пулемет уотунан көрсүбүттэрэ.

Чочумча буолаат, фашистар сытар бөҕөргөтүнүүлэрин көрбүтүнэн, сыыры таҥнары биһиги танкаларбыт бокуойа суох ыта-ыта иннилэрин диэки хаамсыбыттара. Танкаларынан күлүктэнэн «Ураа!» хаһыытаабытынан биһиги эмиэ сырсыбыппыт. Бокуойа суох угары уоту аспыттара. Биһиги биир танкабыт тимир тиһиликтэрин быһа ытан кэбиспиттэрэ. Танкистар люк иһиттэн ыстанан тахсыбыттарыгар уолуйбут немецтэр землянка иһигэр симиллибиттэрэ.

Танкистары кытары саба түһэн уонча немеһи билиэн ылбыппыт. Ити күн пехотаттан 700-кэ киһи стройтан туораабыта. Разведчиктар ыар сүтүкпүтүнэн сержант Борисов буолбуга. Колосса дэриэбинэни ылаары хас да күннээх кыырыктаах кыргыһыы салҕанан барбыта.

Биһиги сорох танкаларбыт урусхалламмыттара, атытгар өстөөхтөр бөҕөргөтүнүүлэрин тоҕо көтөн киирэннэр улахан. сүтүгү-аймааһыны таһааран геройдуу охсуһан төннүбэтэхтэрэ.

Разведчиктар тутуһан туран кыргыһыыга сержант Кысындов, саллаат Алланазарчук хорсуннук охтубуттара, төрдүөйэх эрэ хаалбыппыт.

Өстөөх элбэх техникатын уонна саллаатын сүтэрэн, кыргыһа-кыргыһа чугуйарга күһэллибитэ. Обороналанар кыаҕы биэрбэккэ, отутча километры иннибит диэки барбыппыт. Киһи хараҕа ыларын тухары киэҥ нэлэмэн хонуута киирбиппит. Онно улахан хаан тохтуулаах кыргыһыы буолан ааспыта.

Хааман иһэн хаппыт суухараны үссэнэрбит. Ардаабыта хас да хоммут буолан таҥаспыт дэлби сытыйбыта, эбиитин бачыыҥкаларбыт уллуҥнара көтүллэн, үгүстэрбит санитаркалартан биинтэ ыланнар бааналлара. Ырыы-сылайыы барда, ону хаан тохтуулаах сэрии олох да биллэрбэтэҕэ.

Тумус ойууру эргийэн, илин түһэр буор айан суолугар кэлэн тохтуу биэрбиппит. Иннибитигэр улахан дэриэбинэ көстөрө. Чугаһаан чуҥнаан көрбүппүт да, фашистар туох күүстээхтэрин, төһо элбэхтэрин билэр түгэн кэлбэтэҕэ. Дэриэбинэҕэ болҕомтону уурбакка эрэ штабка туга биллэрбигшит уонна суол устун хоту барбыппыт. Иннибитигэр үрдүк кырдал көстүбүтэ. Онно фашистар обороналана сыталларын билбиппит.

Биһиги, үс разведчик, кыракый бөлкөй талахха сырсан киирээт кэтэһэн сьптахпытына, эмискэ аттыбытьҥар снаряд эстибитэ. Мин икки чугас доҕотторбун күн сириттэн матарбыта. Миэхэ ыксал суоһаабыта, соҕотоҕун хаалбытым. Талах уҥуор бааһына кытыытынан түөрт фашист саллаата автоматынан ыта-ыта, хаһыытаһа-хаһыытаһа иннилэрин диэки баран иһэллэрэ. Миигиттэн 50-ча хаамыы сир этэ. Соҕотох бэйэбэр түөрт түбэстэ дии санаан, автомат уотунан куппутум. Сөппүтүн ыллыбыт диэбиттии нукус гына түспүттэрэ. Хаҥас өттүбүнэн фашистар үөрдэрэ тоҕо ааҥнаан субу тыыннаахтыы тутан ылыах курдук иһэллэрэ. Бааһынаны туораан татахха куогшутум. Биһиэннэрэ биир «максим» пулемету бырахпьггтар. Эргитэ тардаат кэтэһэн сыттым.

Бааһына ортотугар тахсан кэллилэр. Олус элбэхтэр. Иннилэрин хоту автоматынан ытыалыыллара. Уҥа уһуктан кэккэлэччи хатайдаан пулемет уотун аһааппын кытта үрүө-тараа түспүттэрэ, сылбах курдук сьшпыттара. Өр-өтөр буолбатаҕа, лентам бүтэн иккиспин уктубутум. Ойуур иһиттэн «тигр» диэн. аатырдар танкалара мин диэки ыта-ыта суостаах баҕайытык ньирилээн иһэрэ. Ойоҕоспор бадарааҥҥа түспүт снаряд эстибэтэҕэ, ол түгэҥҥэ куотан татах иһигэр киирбитим. Өстөөх кэннибиттэн ыган кэлбитэ.

Ити талахха бэйэм сүүрбэччэ саллааппар кэтиллэ түспүтүм. Бааһырбыт саллааттан автоматын ыламмын ытыаласпытынан барбытым. Хойуу талаҕынан сөрөнөн, суол кытыытын былдьаһан, отутча өстөөх саллаатыгар кэтиллэ түһээт, автомат уотун аспытынан барбыппыт. Биһиги элбэх сүтүгү ылан төгүрүктээһинтэн тахсыбыппыт.

Кыргыһыы кэнниттэн штурмовой биригээдэбит расформировкаланан 132-с гвардейскай стрелковай дивизияҕа бэриллибиппит. Старшай лейтенант Скоковтыын иккиэ буолан дивизия полковой разведкатыгар барбыппыт.

Сэрии суостаах сылларыттан эргиллэн, төрөөбүт дойдубутугар кэлэммит күүспүт кыайарынан үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Ааспыт бойобуой суолларбытын умнубаппыт. Сэрии эрэйин-кыһалҕатын билбит буоламмыт «Сэрии буолбатын, хаан тохтубатын!» - диэн этэн тураммыт бэйэбит үлэбитин эйэ дьыалатын бөҕөргөтүһэбит.