РУБРИКАТОР
ОҔО СААҺЫМ ДОҔОРО
Биһиги киһини билэр буолуохпутуттан 21 сааспытыгар дылы оҕо сааспыт бииргэ ааспыта. Эт саастыы этибит.
Төрөөбүт дойдубутугар Харыйалаахха, Араҥсаҕа уонна эбэбит арыытыгар Чомчоҕойго олох арахсыспакка бииргэ олорон, сылдьан улааппыппыт. Ол курдук кыһын Чомчоҕойго биир дьиэҕэ дьукаах кыстыырбыт. Сайын Араҥсаҕа ыаллыы олорор этибит. Былыргы эбэҥкилэр ааттаабыт Араҥса диэн сайылык Тараҕана эбэ арҕаа саҕатыгар баара.
Күннэр-дьыллар өрүс уутунуу усталлар. Төһө да үгүс хаар түһэн уулуннар оҕо сааһым доҕорун Потапов Гавриил Иннокентьевиһы эмиэ өйдөөн кэллим.
Кини нэһилиэккэ ааҕар балаҕан сэбиэдиссэйинэн үлэлии сылдьан 1941 с. от ыйыгар армияҕа ыҥырыллыбыта. Оччотооҕуга нэһилиэк киинэ Фрунзе бөһүөлэгэр баара.
Биһиги от ыйыгар Чомчоҕой арыы баһыгар Кийиит Күрүөтэ диэн сиргэ от мустара сылдьарбыт. Күнүс бырастыылаһаары биһиэхэ сылдьыбыта: «Дьэ, Дьөгүөр, мин барар буоллум», - диэхтээбитэ. Хайабыт да дьолу-соргуну, тыыннаах сылдьары баҕарсыбыппыт. Мин бөһүөлэккэ тахсыһан, бииргэ хонсуһан атаарсыахпын баҕарбыппын, оҕонньоттор: «Күн алдьанар, тахсыһыма», - диэбиттэрин ылынан хаалбытым. Кураан бөҕөтө күннэр этилэр. Мунньуу күннээн турара. Өбүгэлэрбит үлэлиир-хамсыыр күннэрин-дьылларын оннук харыстыыллара. Инньэ гынан күнү алдьатыам дуо диэн тыллаахтара куруук.
Ганя ол сайын маҥнайгы хомуурга кэриэтэ барбыта. Мин армияттан кэлэн баран, Фрунзе колхоз чилиэнэ Мухин Николай Николаевичтан истибитим. Кини бааһыран дойдутугар кэлбит этэ. Кинилэр сэриигэ бииргэ барбыттар уонна сүтэрсиэхтэрин иннинэ бииргэ билиэҥҥэ түбэспиттэр. Бастаан ньиэмэстэр киириилэригэр куораты, тыаҕа дэриэбинэлэри, бүтүн оройуону да буолуо, халыҥ армия эргийэн ааһан иһэллэр эбит. Онно түбэһэн кинилэр билиэн түбэспиттэр быһыылаах. «Ол эн табаарыскын Боттону (кини таптал аата) ньиэмэстэр бастаан ньэҥньийэн, сиэбиттэн комсомольскай билиэтин булан ылбыттара уонна эн өссө саха буолан баран комсомоллааххын баҕастааххын диэн сонно кырбаан, сэймэктээн өлөрбүттэрэ. Биһигини ойуурга мас кэттэрэ сырыттахтарына күрээбиппит», — диэн кэпсиирэ. Бииргэ үөскээбит үөлээннээҕим Гавриил Иннокентьевич Кыайыы иһин сырдык тыына быстыбыта.
Биһиги оҕо сааспытыттан аҕыйаҕы аҕыннахха, үксүн бииргэ сытан утуйарбыт. Кыра оҕолор курдук иирсэн-мөккүһэн ытаспыппытын-соҥоспуппутун өйдөөбөппүн. Кыһын таҥараларга дьиэ иһигэр күөх, үчүгэй баҕайы сыттаах оту тэлгэтэллэрэ. Онно биһиги күннүүрбүт, оонньуур сирбит остуол, орон анна буолара. Холобур, аан аттынааҕы орон аннынан киирэн баран, дьиэ уҥа өттүнэн орон аннынан эргийэн, хаҥас иһит уурар орон аннынан тахсан кэлэрбит. Оччо буор-сыыс буолбат этибит. Арыы сир дьиэтин оронун анныгар сайын күөх от бөҕө үүнэрэ. Онон буолуо, таҥаспытын киртитэн мөҕүллүбэт этибит. Арыт ийэлэрбит ыалга, дьүөгэлэригэр ыалдьыттыы бараллара. Оччотооҕуга Чомчоҕойго 11 ыал олороро. Кэлэллэригэр хоонньуларыгар күөх окко суулаан, луукка буспут кыра сүүрүҥүй, улахан баҕайы кырбас эт кэһиилээх кэлэллэрэ. Ол эт минньигэһин эриэхсит. Онно биһиги хаһан да аһаабатах оҕолор курдук үөрэн-көтөн кэһиини сиирбитин өйдүүбүн. Билигин даҕаны онтон ордук минньигэс эти үйэбэр амсайбатах курдук саныыбын.
Сайынын үксүн атах сыгынньаҕын сылдьарбыт. Ийэлэрбит имиллибит сүөһү тириитэ этэрбэс тигэр тириилэриттэн таапка тигэн биэрэллэрэ. Ону да бэйэлэрэ өйдөтөн: «Таапкаҕытын кэтиҥ», - диэтэхтэринэ кэтэр этибит. Атах сыгынньаҕын сылдьан, биирдэ эмэтэ атахпытын маска-окко бааһырдыбыппытын, хааннаабыппытын өйдөөбөппүн. Дьирикини эҥин эккирэтэн ойуурунан-тыанан элэстэнэрбит диэн кэмнээх буолуо дуо.
Обургу буолбуппут кэннэ, уонча сааспытыттан саа биэрэн кустуурбутун, куобахтыырбытын көҥүллээбиттэрэ. Биһиги сааларбыт диэн билигин санаатахха улахан мөлтөх сэптэр эбиттэр. Миэхэ саха ууһа оҥорбут биир буулдьанан ытыллар «нитииппэ» (аҕам аах бинтиэпкэни ити курдук ааттыыллара) диэн саалааҕым. Ону аҕыйах дорубуонньугунан ииттэн ытарым. Куһу, куобаҕы син аҕыйах да буоллар өлөрөр этибит. Куска үөмэн олус чугас да киирэр буолуохтаахпыт уонна кус оччотооҕуга элбэх да этэ. Доҕорбор эмиэ оннук курдук бэрт кыра саа баара. Биһиги сайылыкпытыттан арҕаа ойуур иһигэр биир биэрэстэ курдук тэйиччи икки булгунньахтаах, кыра күөллээх уонна тула сыһыылардаах Куталаах диэн сир баар. Ол сиргэ саалыы эҥин сылдьаммыт «бу эн булгунньаҕыҥ, бу мин булгунньаҕым» дэһэ-дэһэ булгунньахтары өрө-таҥнары, эргийэ да сүүрэрбит. Булгунньахтар бэйэ-бэйэлэриттэн икки сүүс хаамыы курдук тэйиччилэр, тэллэхтэрэ ыраас, үчүгэй баҕайы сыһыылаахтар. Онно сибэкки арааһа үүнэрэ. Булгунньахтар үрдүлэригэр тиийэ тиит, хатыҥ, тэтиҥ мастар үүнэллэрэ. Биһиги улаатан баран бокуойданнахпытына анаан бара сылдьарбыт. Хатыҥнар, тэтиҥнэр көҕөрөр, ситэр кэмнэригэр «бу эһиги кэллигит дуо?» диэбиттии сэбирдэхтэрэ салгыҥҥа тэлибирии тураллара көрүөххэ уонна өйдүү да сылдьарга олус үчүгэй эбит. Билигин ол сири талах, хатыҥ мас бүөлүү үүммүт.
Арай биирдэ ол диэки туруйалар ыһыытастылар. Күһүөрү туруйа барар кэмэ этэ. Биһиги буоллаҕына оччону истэн баран хомуна охсон бултаһа барар дьон буоллубут. Ойуур устун оҕуһунан сылдьар ыллык суоллаах этибит. Ол устун сүүрэр-хаамар былаастаан истэхпитинэ биир туруйа ыһыытыы-ыһыытыы тииттэр эрэ үрдүлэринэн иннибитинэн туоруурдуу иһэрэ. Кэккэлэһэ хаамсан иһэн киһим саата урут тыаһаата. Мин да саабын эмиэ ылбыт буолуохтаахпын. Ытарын кытта туруйабыт суол кытыытынааҕы чагда улаҕатын диэки баран түстэ. Биһиги сырсан тиийбиппит табаарыһым хонноҕун анныгар, эмсэ сиригэр таппыт көтөрө буорга тумсунан тобулу түспүтүнэн хайы-үйэ өлөн хаалбыт этэ. Онно улахан тииттэр мутуктарын быыһынан суолбут эрэ устун халлаан ыйдаҥаран көстөрө. Ол ыйдаҥарарынан элэс гыммытыгар, ытан, эмсэ сиригэр таппыт. Онтон да көрдөххө миигиннээҕэр лаппа үчүгэйдик уонна сымсатык ытара биллибитэ. Мин да ол саабынан үөрэнэн снайперга тиийэ үүннэҕим. Мин билигин айаҕалыы сатаан доҕорум сүүнэ көтөрү өлөрөн, ол айыытыгар-харатыгар ити өлүүгэ-сүтүүгэ түбэстэҕэ дии саныыбын. Булпут эмис, улахан аарыма туруйа этэ. Баҕар кырдьаҕас да буолуо. Дьоммут үөрбүттэрэ буолан баран, онтон кэнники туруйаны өлөттөрбөтөхтөрө. Мин үйэлээх сааспар туруйаҕа түбэһэн ыппакка бачча сааспар кэллим.
Бөһүөлэкпит анныгар, эбэбитигэр боротуохаҕа (өрүскэ) сөтүөлүүр этибит. Состуойдаах буоллаҕына состуой устун, эбэтэр көнө кытаанах кумах устун сырсар буоларбыт. Ганям онно ойоҕолуу иннибэр сүүрэн-көтөн, тэйэн иһэрин субу курдук өйдүүбүн. Түргэммитин, төһө ыраахха сүүрэрбитин мээрэйдээбэт этибит. Олус бытаан да, түргэн да буолбатахпыт буолуо, ол эрээри бэйэбит холбутугар билигин санаатахха үчүгэйдик сүүрэр эбиппит. Кини Хатырыкка 7 кылааһы бүтэрбитэ, онно комсомолга киирбит этэ. Үөрэҕэр үчүгэй, активнай өйдөөх-санаалаах этэ. Арыый обургу, бэйэтигэр тэҥнээх кыргыттары кытта эйэлээхтик сылдьыбытын-оонньообутун бэрт үчүгэйдик санаан «үчүгэй да кыргыттар бааллар эбит» диэн кэпсиир буолара. Кини бэйэтэ да кэпсиир-ипсиир дьоҕурдааҕа. Биһиги куруук бииргэ сылдьар этибит да кини кэпсэлэ хаһан да бараммата. Мин даҕаны бодоруспут киһибин кытта син кэпсэтээччибин да, киниэхэ тиийбэт этим. Сэрии буолбатаҕа буоллар хайаан да үөрэниэ, үчүгэй киһи буолуо эбит. Ийэтэ Маайа эмээхсин сахаҕа улахан дьахтар. Аҕата мин өйдүөм иннинэ өлбүт этэ. Хайдах, хаһан өлбүтүн ыйыталаһан да олох истибэтэхпин. Ганя, мин курдук эмиэ элбэх оҕоттон соҕотоҕун тыыннаах хаалбыт эбит.
Онон мин доҕорум Гавриил Потапов Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ сырдык тыынын толук биэрэн туран Улуу Кыайыы акылаатын түһэрсибитинэн киэн туттабын. Маннык дьоннор баар буоланнар Кыайыы ситиһилиннэҕэ. Россияҕа киһи баарын тухары маннык ыраас, сырдык патриотическай быһыыны умнуохтара суоҕа диэн эрэнэбин.
Егор Бугаев,
сэрии ветерана, инбэлиитэ