РУБРИКАТОР

Бүгүн кулун тутар 26 күнэ 2000 сыл. Мин бу күн таайбар Никольскай дэриэбинэтигэр сэһэргэһэ бардым. Россия иккис президенин талар быыбар күнэ. Айаҥҥа дьон сылдьыыта сэдэх. Ньукулай кырдьаҕас быыбардаан бүтэн олорор, кырдьаҕас коммунист В. Путиҥҥа куоластаабыт.

Таайым быйыл 94-дүн туолла, хараҕынан көрбөт. Саас да ырааттаҕа, сэриигэ түөрт төгүл ыараханнык ылбыт баастара эмэн-эмэн, илиһиннэрбиттэр. Хаар да баттаатаҕа, колхозка уһун сыллардаах хара үлэтэ, сир тиэриитэ, сылгы, сүөһү көрүүтэ, оҕолору иитээри түүнү-күнүһү аахсыбакка, сэрии иннигэр булчутунан Кэбээйи, Уус-Алдан оройуоннарынан сылдьыбыта. 1942 сыллаахха сэриигэ ылыллыбыта. Ленинград оборонатыгар кыттыыны ылбыта, иккитэ бааһырбыта. Үтүөрээт, Горькай куоракка байыаннай дьыалаҕа үөрэммитэ, бүтэрээт, Белорусскай фроҥҥа сэриигэ киирбитэ, манна өссө ыараханнык бааһы ылбыта, үтүөрэн, эмиэ фроҥҥа барбыта, ыстыыгынан хапсыһыы кэмигэр 1944 сыллаахха ыарахан бааһы ылан, дойдутугар ыыппыттара.

Эмиэ колхоз үлэтэ 60 сааһын туолуор диэри, ити кэмтэн пенсияҕа олорор. Манна Никольскайга олорбута уонча сыла, кыра кыыһыгар Наталья Николаевнаҕа, кини идэтинэн учуутал, билигин дьаһалта баһылыгын солбуйар, элбэх оҕо ийэтэ, элбэх сиэн эбэтэ.

Ньукулайы эдэрси, оҕо сырыттахпына Баачаҥ диэн ааттыыллара. Кини атын сэрииттэн кэлбит дьоннор курдук, айаҕаламмат, испэт-аһаабат, илин-кэлин сүүрбэт, лоп курдук киһи, оччолорго сайын Тойбол алааска субай сүөһү көрөрө, таарыччы сылгылары бэрийэрэ, киниэхэ тахса сылдьарым өйүө илдьэ, хаһыат таһаара, араас сонуннары кэпсиирим, таарыччы кустаан, бултаан киирэрим, киирэрбэр кини атынан аргыстаһарбыт.

Биирдэ тиийбитим таайым сүнньүөх кутта олороро. Ыйыппыппар: «биир кыыл бөөлүүн кунаны тардыбыт, онон хайабыт буоларын быһаарсаары тэринэбин.» Ол иһин да субайдар далга хааллан тураллара. Сиирэ-халты чэйдээт, «чэ, киэһэрээри гынныбыт, хомунан барыахха, сүнньүөхтээххин дуо.» Колхоз суотчута Наумов Петртан биир уостаах 16-лаах саа уларсыбытым, үс сүнньүөхтээх ботуруон баара. «Баар» диэтим.

Күн киирэ илигэ, лаппа арҕаалаабыт, таайым ытын сиэтэн, ыллык суол устун соҕуруу диэки хараҥа лүҥкүр мастардаах халыҥ сискэ тахсан, хаамса турдубут. Саҥа суох, хайдах туох эрэ кэтээбит, иһийбит курдук. Балайда барбахтаан иһэн, тохтоото, иннибитигэр сырдык ырааһыйа көстөр быһыылаах. Сиэбиттэн сонос соҕус хатыылаах бирээдьинэ хостоон таһааран, аҥар уһугун хаҥас бэгэччэкпэр туомтуу баайда итиэннэ ыт моонньун быатын тиэрбэһигэр укта. Онтон ытын муннун хаста да эрийэ тутта, саҥарбат оҥордо, онтон ыксатыттан туттарда, тарбахпын тэрбэскэ уктарда уонна «ыыт диэтэхпинэ, быаҥ төбөтүн ыытаар, мин кэннибиттэн уонча хаамыыга хаалан иһээр, саанан ыт диэтэхпинэ, бука диэн арҕаһын, көбдөҕүн кыҥаар, олох уолуйума, барыта көрүөх бэтэрээ өттүгэр буолар, кини эбэтэр биһиги, булт аата булт, тыын быстара былдьаһыктаах, ким урут туттубут быһаарар» диэн чиҥник сибигинэйэн саҥарда.

Саатыгар ботуруон угунна, мин эмиэ, иннин диэки барда, өтөрүнэн кэҥэс соҕус сир маһы быыһынан көһүннэ, халты үрдүк алаас сыырын батыһа сүеһү ыллыгын баттыбыт, арай биирдэ доҕоор, ойоҕоспутуттан, сытар мас кэнниттэн туох эр бурал гынан эрэрэ баара да, улахан хара күтүр бэрис гына турда, хаһыыны кытта тэҥҥэ ытым быатын ыһыктаат, саам үрдүгэр түһэн, чыыбыс туруоруох санаа баара, илиим аһый гынна, ытым кыыл диэки ыстанан эрэрэ, иннибэр саа уота күлүм гыммыта, кыыл холоруктаан эрэрэ. Ыт саҥата айманна, Ньукулай саатын ииттэ туран: «чэ, кэл, ыт» диэтэ. Дьэ саам сомуогун туруоран, кыҥыах курдук буолан эрдэхпинэ, «бээ, сэрэн, курдат ытыаҥ, ойоҕоһунан буоллаҕына, ыт кэннигэр эбэтэр иннигэр кэллэҕинэ, ытаар» диэтэ. Кыыл тоҕо эрэ иннинэн умса бара сылдьар, ойон туран, ыты охсор, киһим кыҥаан турар, сыалым сүүрбэччэ хаамыы, чэчэгэйим чыбырҕаччы кэйиэлиир, кулгааҕым уу киирбитин курдук, биир кэм куугунаан олорор, ону ол диэбэтим, ойоҕоһунан буолар кэмигэр саам чыыбыһын тартым, арҕаһын аллара өттүнэн туһулаан, кыыл умса хоруйда. Мин диэки хайыһан, туруохча буолан эрдэҕинэ киһим саата тыаһаата, кыыл оҕунна, тэбиэлэммэтэ даҕаны, нуурайан хаалла.

Таайым сытар маска олорон, табах уурунан тарта, «чэ, кэл, эдэр киһи баран хаҥас хонноҕун аннынан сытар сир диэки өттүнэн быһаҕынан анньан, хаанын сүүрт» диэтэ. Тоҕо эрэ олус салынным, туран кэлиэх курдук, ыт түүтүн үргүү сылдьар, ытын ыҥыран ылла, эппитин толордум, ыарахан сыт муннубар саба биэрдэ, быһахпын отунан соттум, «чэ, ити эн аллара түһэн көр, сүөһүнү хайдах тардыбытын» диэтэ.

Ыты батыһан, сыыр чампарыгын анныгар киирдим. Көлүччэ кытыытыгар тирии эҥин баар, кыыл сүөһү этин буорунан көммүт, төбөтүн быһан ылан, тэйиччи соҕус муоһа эрэ көстөр гына эмиэ көммүт, аттыгар саахтаабыт, отонунан. Төннөн тахсарбар кыыл иһин сүөкээбит, отунан саппыт.» - Дьиэлиэххэ» диэтэ.

Бардыбыт. Үүтээнигэр тиийээт, «чаанньыкка уута баһан, чэйдэ өр» диэт, сүөһүлэрин ыыта далга хаампыта. Киэһэ кус этин тото сиэн, утуйдубут.» Сарсыарда атынан Хатырыкка киирэн, председательгэ кэпсээ, акт оҥорор дьоннордо ыыттын» диэбитэ. Киирэн тыллаат, дьиэбэр чэйдээт, атым үрдүгэр түһэн, төнүннүм.

Колхоз председателэ Илья Иванович Едисеев дьаһалынан биригэдьиир Моһуок Дмитрий Марков уонна сэбиэт председтелэ Иван Попов — Хаартыһыт киэһэ ыҥыыр аттаах тиийэн кэлбиттэрэ. Таайым оҕустаах сыарҕанан кыылын тиэйэн аҕалан, сүлэн, астаан, омуһахха түһэрбит, тириитин ампаар ойоҕоһугар тиирэн ыйаабыт. Кэлбит дьон сарсыныгар акт оҥорон, сүөһүлэри ааҕан баран, күн иккис аҥарыгар төннүбүттэрэ. Биһиги сылгылары көрө таарыйа Луҥкуга саалаан кэлбиппит.

Таайым оччотооҕуга саас ортолоох киһи, түргэнник туттара, ытара да бэргэнэ салыннарбыта. Мин итинтэн сэдиптээн, кэлин кыылы бултуур идэлэммитим, ахсаана сүүрбэ. Нарезтаах сааны туттары баһылаабытым, чуолаан хамныыр сыалга билигин да ол таһыммын ыһыкта иликпин. Турар-олорор сыаллааҕар хамсыыры, көтөрү ордук хотоойулаахтык сананабын, итини СГУ байыаннай кабинетыгар лаборанынан үлэлии сылдьан үөрэммитим (саанан да, бэстилиэтинэн эмиэ).

Николай Николаевич сэриигэ сылдьан ылбыт наҕараадаларыттан ордук бойобуой Албан аат III степеннээх, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии II степеннээх орденнарынан киэн туттар. Улуус ытык кырдьаҕаһа 6 оҕолоох, 42 сиэннээх, 64 хос сиэннээх, хоп курдук кэпсии олорор. Хатырык оскуолата тутулларыгар кинилэр икки паара буоланнар, Таалай алааһын киһитэ Гаврил Попов, Тэллэҥниир Охонооһой (Кэбээйи Сииттэтин киһитэ) уонна Прокопий диэн Модут киһитэ саас хаардаахтан саҕалаан, хаар түһүөр диэри мас хайытан, улахан эрбиинэн эрбииллэр эбит. Маныаха улахан түөрт атахха бэрэбинэни үөһэ таһааран, икки киһи (үөһэ-аллара) улахан бөппүрүөк хайытар эрбиинэн (саһаан усталаах) хайытан, былаахы эбэтэр кырыыһа хаптаһына (чараас) бэлэмнииллэрэ үһү.

Ытык кырдьаҕас Ньукулай оҕонньор Улуу Кыайыы 55 сааһын туоларын сүһүөҕүм үрдүгэр көрүстэрбин ханнык диир, харахпынан сирдэтэрим буоллар Намҥа тиийэн көрүөм этэ диэхтиир, сааһа элбэҕин иһин, ол кыаллыбат. Дойду олоҕун, туох буола турарын сиэннэрэ кэпсээн билиһиннэрэр эбиттэр. Сытар кырдьаҕас дьиэҕэ туһата диэн пенсията кэмигэр кэлэр буолан, сиэннэригэр, оҕолоругар наадалаах киһи, бу харчы кырыымчыгар.

Дьонун-сэргэтин «этэҥҥэ сылдьыҥ, этэҥҥэ олоруҥ, сэрии буолбатын, нуучча норуотун кытта бука диэн тутуһан олоруҥ, бу улахан улуу норуот күлүгэр, хаххатыгар сырыттахпытына биһиги, кыралар кэскилбит иннибитигэр» диир, алгыы, арчылыы хаалла ытык кырдьаҕас таайбыт, ыһыы киһи, толору олоҕу олорбут, быраһаайдаһан, тахсыах курдук хомунан эрдэхпинэ, «Гош, тохтоо эрэ, биһиги төрдүбүтүн Ысхалыны уонна таайдаргын эн эрэ дьон-сэргэ истиитигэр таһаарарыҥ буолуо. Улахан эдьиийгин Чуорааннааҕы умнаайаҕын, мин кэлэр күөҕү туоруурум саарбах, түһээтэхпинэ, дьонум тоҕо эрэ ыҥыраллар» диэбитэ.

Егор Колмогоров–Быдый,

сиэнэ, Нам селота, кулун тутар