РУБРИКАТОР
ЭЙЭЛЭЭХ ОЛОҔУ АЙМААБЫТ СЭРИИ
Чугас дьоммуттан ыйыталаһан билбиппинэн уонна оскуолаҕа үөрэппиппинэн өйдөөтөхпүнэ, 1941-45 сылларга буолбут сэрин улахан иэдээни оҥорбут эбит. Фашистскай Германия сэрэтиитэ суох биһиги дойдубутун сэриилээбит, норуот эйэлээх олоҕун ыспыт. Биһиги билигин Россияҕа олорор эбит буоллахпытына, урут, ол кэмҥэ биһиги дойдубут Сэбиэскэй Сойуус диэн ааттанара.
Бу сэрии 1941 сыллаахха сайын бэс ыйын 22 күнүгэр саҕаламмыт. Сэрии саҕаланаатын кытта, элбэх киһи төрөөбүт дойдуларын көмүскүүр инниттэн сэриилэһэ барбыттар. Онно биһиги эһэлэрбит, хос эһэлэрбит, убайдарбыт бааллар. Онтон манна хаалбыт дьон, биһиги эбэлэрбит, хос эбэлэрбит тыылга үлэлээбиттэр. Сэрии хонуутугар сэриилэһэ сылдьар саллааттар уонна тыыл кытаанах үлэтигэр үлэлии сылдьар дьоммут туох баар күүстэрин, санааларын Кыайыы туһугар, эйэлээх олох эргийэрин иһин анаабыттара. Ол кэмҥэ маннык бэргэн этии баар эбит: «Барыта Кыайыы иһин, барыта фронт туһугар». Кырдьык, тыылга баар дьоммут утуйар ууларын умнан, үчүгэйдик сынньаммакка, бэйэлэрин кыһалҕаларын аахсыбакка, түөрт сыл устата сылдьыбыттара. Бу сэрии хас биирдии ыалга улаханнык дьайбыта. Саамай эдэр саастарыгар саа-саадах тутан, Ийэ дойдуларын көмүскүү элбэх киһи фроҥҥа барбыта.
Мин ийэбинэн эһэм Новгородов Дмитрий Иннокентьевич - хорсун саллаат, Япония сэрии кыттыылааҕа, сэрии ветерана, байанайдаах булчут этэ.
Кини 1926 сыллаахха алтынньы 14 күнүгэр 1 Сииттэ нэһилиэгэр Кэбээйи оройуонугар үлэһит дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр 1941-1944 сылларга төрөөбүт оройуонугар Киров аатынан колхозка кыһынын мас кэрдиитигэр, сайынын от оттооһунугар үлэлээбитэ. Манна улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьара.
Дмитрий Иннокентьевич Аҕа дойду Улуу сэриитигэр төрөөбүт дойдутуттан, 1 Сииттэ нэһилиэгиттэн фроҥҥа от ыйын 23 күнүгэр 1944 сыллаахха барбыта. Бу кэмтэн ыла эһэм байыаннай олоҕо саҕаламмыта уонна 1950 сыллаахха этэҥҥэ төрөөбүт дойдутугар эргиллэн кэлэн түмүктээбитэ.
Сулууспатыгар сүрдээх бэриниилээхтик, кыһамньылаахтык сыһыаннаһара. Бэриллибит байыаннай сорудаҕы кэмигэр толорор соруктааҕа. Бииргэ сулууспалыыр доҕотторугар мэлдьи кыһаллара, сүбэ-ама буолара. Мин эһэм сулууспатын кэмигэр бэйэтин үчүгэй хорсун санаалаах саллаат быһыытынан көрдөрбүтэ.
Байыаннай сулууспа кытаанах кэмигэр маннык байыаннай чаастарга сулууспалаабыта: 855 нүөмэрдээх стрелковай полкаҕа стрелогунан 1944 сыл от ыйыттан 1945 сыл сэтинньитигэр диэри сылдьыбыта. Бу кэнниттэн 57-с нүөмэрдээх батальоҥҥа ездевойунан сылдьыбыт. Манна 1945 сыл сэтинньититтэн 1947 сыл от ыйыгар диэри сулууспалаабыт. Онтон 1947 сыл от ыйыттан 38111 байыаннай чааска стрелогунан ананар. Уонна 1948 сыл ыам ыйыгар диэри сылдьар. Бу кэнниттэн 43632 нүөмэрдээх байыаннай чааска мотоциклиһынан ананар. Бу чааска 1950 сыл ыам ыйыгар диэри сулууспалаабыт.
Дмитрий Иннокентьевич байыаннай сулууспатын кэмигэр Улахан Хинган хайалар хайысхаларынан сэриилэспитэ, дойду Илиҥҥи кыраныыссатын харабыллаабыта. Маны таһынан, Японскай мелитористары үлтүрүтүү кыргыһыытыгар сэриилэспитэ.
Байыаннай сулууспа кытаанах сорудаҕын чиэстээхтик толорбутун иһин, Верховнай главнокомандующай, генералиссимус Иосиф Виссарионович Сталин «Хайҕал суругунан» наҕараадаламмыта. Бу оччотооҕу кэмҥэ саамай улахан наҕарааданан буолара.
1945 сыллаахха Улуу Кыайыы буолбутун кэнниттэн, олоҕу чөлүгэр түһэрэр сорук турбута. Бука бары эмиэ биир санаанан салайтаран, ыарахан үлэ диэн тохтоон хаалбакка, инники олоххо эрэллээхтик хардыылыылара.
Дмитрий Иннокентьевич сулууспаттан этэҥҥэ эргиллэн кэлэн баран, Нам оройуонугар олохсуйарга быһаарыммыта. Ол иһин Карл Маркс аатынан колхозка, кэлин «Хатыҥ-Арыы» совхозка үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ. Сайынын отчуттар биригээдэлэригэр биригэдьиирдиирэ, кыһынын кадровай булчутунан сылдьара. Ол кэмтэн ыла, баай хара тыаны кытта доҕордоһон, 40-тан тахса сыл бултаабыт. Бу бириэмэ устатыгар хоннохтоох хоһуун отчут, байанайдаах булчут нэһилиэгин, улууһун республикаҕа биллэрбитэ. Элбэх сыл устата совхоз, улуус «Чемпион булчута» ааты ылбыта.
Мин эһэм Дмитрий Иннокентьевич сыралаах уонна кыһамньылаах үлэтин, нэһилиэк, улуус олоҕо тупсарын туһугар анаабыт кылаатын сыаналаан, Саха республикатын правительствота уонна улуус салалтата «Аҕа дойду Улуу сэриитин 2-с степеннээх» уордьанынан, «В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сылын туолуутугар килбиэннээх үлэтин иһин», «Үлэ ветерана», «Улуу полководец Г. Жуков» мэтээллэринэн, маны таһынан, Сэбиэскэй аармыйа тэриллибитэ 30, 40, 50, 60, 70 сылларыгар аналлаах уонна Кыайыы 20, 30,40, 50 сылларыгар аналлаах үбүлүөйдээх мэтээллэринэн наҕараадаламмыта. Маны таһынан, нэһилиэк, улуус сэбиэтин Бочуотунай грамоталара бааллар.
Дьоллоох олоҕу олохтоспут сыратын уонна төрөөбүт дойдутун туһугар оҥорбут, үлэлээбит үлэтин сыаналаан, 1991 сыллаахха улуус «Ытык киһитэ» үрдүк аат иҥэриллибитэ.
Дмитрий Иннокентьевич Новгородов хорсуннук сэриилэспит, Ийэ дойдутун көмүскэспит саллаат, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, сэрии ветерана. Ол иһин киниэхэ уордьан уонна элбэх мэтээл баар. Билигин эһэм мэтээллэрэ уонна хаартыскалара миигин элбэххэ үөрэтэллэр.
Мин эбэм Новгородова Александра Степановна Уус-Алдан оройуонун 1 Өспөх нэһилиэгэр 1932 сыллаахха балаҕан ыйын 17 күнүгэр колхозтаах дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ Степан Семенович уонна Мария Алексеевна Березкиннар, «Чапаев» колхоз колхозтаахтара этилэр. Кинилэр барыта 18 оҕоломмуттар, мин эбэм 13 оҕонон төрөөбүт. Ол эрээри ас-таҥас тиийбэт ыарахан олоҕуттан үгүстэрэ тыыннаах хаалбатахтара. Биэс оҕо хаалан олох олорон, үлэлээн-хамнаан кэлбиттэр. Мин эбэм Намҥа киирэн эһэбин көрсөн, ыал буолан манна олохсуйбут.
Мин эбэм оҕо сааһа, сэрии кэмин оҕотун дьылҕатын курдук, улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлээн атаарбыт. Тыыл кытаанах үлэтигэр сылдьан бары баҕа санаалара Кыайыы эрэ эбит. Ол туһунан маннык ахтар этэ: «Сэрии саҕаланарыгар уончалаах кыыс этим. Убайым Захар Степанович сэрииттэн эргиллибэтэҕэ. Аҕабыт ыарыһах буолан, эрдэ, 1942 сыллаахха өлбүтэ. Онон оҕо сааһым кыһалҕалаахтык, ас-таҥас кырыымчык кэмигэр ааспыта. Ийэбит соҕотох биһигини көрөн истэн дьон оҥортообута. Кыра сылдьан, колхозка от, бурдук үлэтигэр улахан дьону кытта үлэлээн сылдьыбытым. Онтон кэлин улаатан сүөһү үлэтигэр сылдьыбытым: ыанньыксыттаабытым, ньирэй, субай сүөһү да көрөн үлэлээбитим».
Эһэлээх эбэм олорбут олохторо, үлэлээн ааспыт үлэлэрэ биһиги дьоллоох дьон буолан, дьоһун олоҕу олорорбутугар үтүө холобур буолар.
А.Д. Новгородов,
И.Е. Винокуров аатынан Хатыҥ-Арыы орто оскуолата 7 «а» кылаас