РУБРИКАТОР
АҔАМ ТУҺУНАН ӨЙДӨБҮЛЛЭРИМ
Аҕа дойду Улуу сэриитин 55 сылын бэлиэтиибит. Ветераннар ахсааннара сыл ахсын аҕыйаан иһэр. Ол аайы биһиэхэ, сэрии кэмин оҕолоругар, дьоммут олохторо ордук чаҕылхайдык өйдөнөр. Биһиги аҕабыт Никитин Максим Егорович олоҕун туһунан кэпсиэхпин баҕарабын.
Сэриигэ соҕотох ийэ 3 оҕото Роман, Максим, Иннокентий үһүөн ыҥырыллыбыттара. Бырааттыылартан саамай балыстара, үөрэхтээхтэрэ Иннокентий 1941 с. бастакы хомуурга барбыта. Онтон Роман уонна Максим иккиэн тэҥҥэ 1942 с. бэс ыйын 29 күнүгэр иккис хомуурга түбэспиттэрэ. Биһиги ийэбит кэпсииринэн: «Сэриигэ барааччылары оройуон киинигэр ШКМ дьиэтин олбуорун иһигэр муспуттара. Бөтүҥтэн, арааһа 40-ча эр киһини аҕалбыттара. Атаарааччылар олбуор быыһынан эрэ көрөр кыахтаах этибит. Манна икки хоннорбуттара. Куораттан Екатерина Захарова кэлэн хас да нууччалыы ырыаны ыллаабыта. Сорох дьахталлар олус айманаллара, мин тоҕо эрэ ытыах санаам кэлбэтэҕэ. Төннөн кэлэрин билэр курдук этим.
Үһүс күнүгэр Граф Биэрэгэр сатыы киирбиппит. Биһиги тиийэрбитигэр дьоммут хайы-үйэ улахан маҥан борохуокка толору симиллибит этилэр. Мин Максимы булан көрбүтүм, кини ноһумуой былаатынан далбаатаабыта.
Улахан убайбыт Никитин Роман Егорович сэрии иннинэ Молотов колхозка үүт ферматын сэбиэдиссэйэ этэ. 1943 с. сураҕа суох сүппүтүн туһунан сурук кэлбитэ. Кэргэнэ Марфа Тихоновна 2 оҕолоох хаалбыта. Кэлин, 1956с. Сталинградскай уобалас Кыһыл суолдьуттара саҥаспыт аатыгар сурук ыыппыттар этэ: «Эн кэргэниҥ Никитин Р.Е. Заплавное сэлиэнньэҕэ 1943 с. бэс ыйын 2 к. көмүллүбүт. Кини Сталинградтааҕы кыргыһыы хонуутугар геройдуу охтубут».
Кини уола Никитин Роман Романович Кыайыы 40 сылыгар аҕатын уҥуоҕар баран, аата улахан мемориалга суруллубутун көрөн кэлбитэ. Бырааттара Никитин Иннокентий Игнатьевич сэриини Варшава куоракка түмүктээбитэ. Кини 1946 с. Кыһыл сулус орденнаах дойдутугар эргиллибитэ. Кэргэнинээн Анна Николаевна Колесовалыын дьиэ-уот туттан, 3 уолланан бэрт иллээхтик олорбуттара. Кэлин араанньатыттан сылтаан ыалдьан өлбүтэ.
Биһиги аҕабыт Максим Егорович сэриигэ иккитэ араанньы буолан 1944 с. дойдутугар эргиллибитэ. Кини II Украинскай фроҥҥа артиллерийскай полкаҕа сэриилэспит. Аҕабыт биһиэхэ сэрии туһунан олох кэпсээбэт этэ. Ол эрээри үөлээннээхтэрин кытта кэпсэтэриттэн өйдөөтөххө үөрэҕэ суох, нууччалыы билбэт саха киһитэ нууччаларга махтанара: «Атаҕастаабакка, хата наар сүбэлээн, харааннаан илдьэ сылдьаллара. Дьэ кырдьык, улуу омуктар» - диир этэ. Кини командира олус үчүгэй киһи өлөн хаалбытын, немец билиэннэйдэрин көрбүтүн, Украина сирэ-дойдута олус урусхалламмытын, сэлиэнньэлэр олохтоохторо олус айманалларын кэпсиирэ.
Сэрии иннинэ аҕабыт аах Баакычча арыыга олорбуттар. Онно ТОЗ (товарищество по обработке земли) табаарыстыба тэриллиитигэр 2 кулуннаах биэни, 2 оҕолоох ынаҕы, 5 көлүнэр аты, охсор, мунньар массыыналары холбообуттар. Роман Егорович бу табаарыстыба председателинэн үлэлээбит. Биһиги аҕабыт таһаҕас таһыытыгар биригэдьииринэн сылдьыбыт. Моой үрэххэ, Ааллаах Үүҥҥэ мантан арыы, бурдук тиэйэн 5-6 атынан ыйы быһа айанныыллара.
Лена өрүс биир улахан арыытыгар Баакыччаҕа биһиги дьоммут олохторун бэлиэтэ эбэбит аатынан Маайыка урэҕэ диэн бэрт оттоох киэҥ ходуһа билигин да баар. Кэлин 1940 с. Көбөкөн нэһилиэгэр сельсовет председателинэн сэриигэ барыар диэри үлэлээбитэ. Ол кэмҥэ кинини кытта сэбиэт секретарынан Бочуров Софрон Степанович үлэлээбит.
Сэрииттэн кэлээт 10 хонон баран Молотов колхозка председателинэн анаммыт. Ити дуоһунаһыгар 9 сыл устата үлэлээбитэ. Ол кэнниттэн 17 сыл устата колхозка биригэдьиирдээбитэ.
1961 с. пенсияҕа тахсар докумуонугар Карл Маркс аатынан колхоз бырабылыанньатын боротокуола баар. Ол бириэмэҕэ колхоз председателинэн Уваровскай Гаврил Егорович үлэлиирэ.
Биһиги аҕабыт сааһын тухары туох да эҥкилэ суох үлэтин туоһулуур докумуонунан бу боротокуол буолар.
«Биригэдьиир таб. Никитин М.Е. өр сылга колхоз салалтатыгар эҥкилэ суох үлэлээн, билигин үлэлиир биригээдэтин бөҕө базатын тэрийсибитин иһин дириҥник махтанабыт.
Уһун сыллар усталарыгар миинэр миҥэтэ, көлүнэр көлөтө оҥостон доҕор гыммыт, бэйэтин аатынан ааттаммыт «Максим буулуура» диэн атын кырдьыар дылы бэйэтэ көлүнэригэр биэрэргэ.
Пенсиятын кээмэйин ыйга 12 солк. быһарга уонна колхоз бырабылыанньата 100 солк. суумалаах үйэлээх өйдөбүнньүк бэлэҕи туттарарга». Кэлин бочуоттаах колхозтаах аатын иҥэрбиттэрэ.
Биһиги аҕабыт үлэни олус үрдүктүк тутара. Ол иһин да оҕолоруттан ону ирдиирэ. Кыра эрдэхпититтэн алтыан колхозка сайын ахсын үлэлиирбит. Уолаттар 3-с кылаастан, кыргыттар алтыстан улахан дьону кытта окко сылдьарбыт. Саамай ыарахан үлэҕэ салайааччы быһыытынан бэйэтин оҕолорун ыытар этэ. 10-с кылааһы бүтэрээт 3 кыыс үһүөн совхозка ыанньыксыттаабыппыт уонна ол эрэ кэнниттэн үөрэххэ киирбиппит. Уолаттар техникаҕа кыра эрдэхтэриттэн ордук сыһыаннаах этилэр.
Аҕабыт үлэлээбэккэ олорор диэни өлүөр диэри кыайан ейдөөбөтөҕө. Сааһын тухары уоппуска диэни билбэт буолан, мин учуутал идэтинэн сайын уоппускаҕа олорорбун олох кырдьыктаммат этэ. «Хайдах бачча уһуннук олороргутун төлүөхтэрэй?» - диирэ. Ол иһин, кинини хомотумаары мин сайын уоппускабар үлэлии сатыырым. Окко киирэрим, ыанньыксыттары солбуйарым, кэлин детсадка, лааҕырга, библиотекаҕа үлэлиир буолбутум. Норуот баайа, колхоз гиэнэ диэн малы-салы олус харыстыыра уонна онно биһигини үөрэппитэ.
Биирдэ мин 6 кылааска үөрэнэ сылдьан саас дал ыраастааһыныгар колхоз кыраабылын хаалларбыппын аһыы олордохпуна ыйыппыта. Онуоха ийэм көмүскэһэн, аһаан баран аҕалыа диэбитин: «Ити курдук батааска биэрэҕин, колхоз малын аахайбат гына үөрэтэҕин» - диэн мөҕөн аҕалтарбыта. Мин ытыы-ытыы ыраах баҕайы төннубүппүн баччааҥҥа диэри аҕам уопсай малга харыстанньаҥ буоларга үөрэппитин сөҕө саныыбын.
Биһиги дьиэбит аана ыалдьыкка, хоноһоҕо мэлдьи аһаҕас этэ. Бэл түүн ааны хатаппат буолара уонна уоту уматан хоннороро. Ол саҕана айанньыттар тоҥон-хатан иһэн киирэн иттэн, хонон ааһаллара. Хотугу нэһилиэктэр, ыраах айанньыттар, салааскалаах, массыыналаах нууччалар, аттаах дьон бөҕө суолга тоҥо сыһан биһиги дьиэбитин булан киирэн хоноллоро. Ол да иһин буолуо, аҕабыт сир-сир аайы элбэх нуучча-саха табаарыстардаах этэ. Өрүс нөҥүө улуустар үгүстүк оттуу, от тиэйэ, сорох сыл кыстыы кэлэллэрэ, хонон-өрөөн да ааһаллара. Онтон биир махтал суругу холобур аҕалыахпын баҕарабын. 1961 с. Чурапчы оройуонун Мугудай нэһилиэгин Калинин аатынан колхоз бырабылыанньата биэрбит: «За помочь в обеспечении скота сеном и перевозки скота через Лену» - диэн ис хоһоонноох колхоз председателэ К. Оконешников илии баттааһыннаах.
Ол саҕана Бөтүҥҥэ биһиги дьиэбит нэһилиэккэ син киэҥ курдук көстөрө (билигин киирэн көрдөххө бэрт кыра да эбит). Бу дьиэҕэ 4-5 дьукаах буолан кыстыырбыт. Аҥардас ийэлэр, кыаммат кырдьаҕастар, дьиэтэ-уота суох дьон сылын ахсын бэрт иллээхтик олорорбут. Кэлин олох арыый көммүтүн да кэннэ хас да тулаайах оҕонньор, эмээхсин олорбуттара. Кинилэр биһиги аҕабытын олус сөбүлүүллэрэ уонна куруутун махтаналларын биһиги улаатан баран билбиппит. Ити барыта, мин санаабар, улахан олох оскуолата эбит.
Биһиги аҕабыт, убайдарбыт олохторо кинилэр оҕолоругар, сиэннэригэр, хос сиэннэригэр салҕанар. Кинилэр эһэлэрин чиэһинэй, дьоһун олохторо үйэлэргэ холобур буолуо.
Оҕолорбут үтүө суобастаах, үлэни таптыыр, дьону убаастыыр буола улааталларыгар баҕарабын.
В.НИКИТИНА,
Нам улуустааҕы гимназиятын завуһа