РУБРИКАТОР
ДЬОППУОН ДА СЭРИИТЭ СЫАНАН АҔААБАТАҔА
Улуу Кыайыы 55 сыли чугаһаан иһэр. Дьоппуон сэриитин кыттыылааҕа П.Е. Мухин биһиги кэккэбититтэн өлөн туораабыта биир сылын туолла. Былырыын тохсунньу бүтүүтэ Дьокуускай балыыһаларыттан биирдэстэригэр сытан миэхэ суруйбут суругар «Кыайыы 55 сылыгар арааһа тиийбэт киһи буоллум быһыылаах» - диэи бэйэтин билинэн турардааҕа. Кини 77 сааһыгар олохтон туораабыта.
Петр Егорович олорбут олоҕо улахан олох. Бу мэлдьи үлэ-хамнас үөһүгэр сылдьыы, Ийэ дойдуну өстөөхтөртөн көмүскээһин, норуот хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэриигэ бэйэни харыстаммат үлэ, сут-кураан дьылларга колхоз, совхоз экономикатын бөҕөргөтөр туһугар туруулаһыы, улахан дьиэ кэргэн аҕа баһылыга, аата-ахса суох общетсвеннай ноҕоруускалар. Ити тухары кини бары ыарахаттары этинэн-хаанынан тулуйан, үтүө суобастаахтык үлэлээн. дьонно-сэргэҕэ үтүө сыһыанынан улаханнык ытыктатан кэлбит киһи. Итэҕэстэргэ принципиальнай характердаах этэ. Оройуон да, республика да хаһыаттарыгар үгүстүк суруйар идэлээҕэ. Кэлин хоһоон суруйуутунан дьарыктаммыта. Бэйэтэ этэринэн 20-тан тахса хоһоону суруйбут. Итилэртэн улуус хаһыатыгар балаччата тахсыталаабыта.
Бэйэтин олоҕун устатыгар табельщиктан саҕалаан суотчутунан, бухгалтерынан, экономиһынан Уус-Алдан, Нам оройуоннарыгар үгүстүк үлэлээбитэ. Экономист-плановик буола сылдьан миигин элбэххэ үөрэппитэ, такайбыта. Кэлин олоҕун үтүөтүн Хатырыкка 30 тахса сыл олорон, үлэлээн, иккис төрөөбүт дойду оҥостон, дьон кэккэтинэн олорон кэлбитэ. Кэргэнинээн Кэтириистиин көмүс унуохтара манна көтөҕүллүбүттэрэ.
Билигин кинилэр олохторун оҕолоро, сиэннэрэ салгыыллар. Алта оҕонуо күн сырдыгын көрдөрөн, иитэн-үөрэтэн дьоһуннаах ыал онортоотулар. Бары холбоон 16 оҕолоохтор.
Петр
Егорович 1943 сыллаахха Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ ыҥырыллыбыта.
Забайкальскай байыаннай уокурукка хаалан, Монголияҕа
сулууспалаабыта. Кини Дьоппуону угары сэриигэ сылдьыбыт дьону Арҕааҥы
фроҥҥа сэриилэспит дьоннооҕор намтата сатыылларын, улахаҥҥа уурбаттарын,
кыра суолтаны биэрэллэрин туһунан абаран-сатаран туран ахтара.
— Чааспыт территориятыгар баар дзоттары 40 кыраадыстаах тымныыга түүннэри-күнүстэри харабыллыырбыт, сайыҥҥы таҥаһынан сылдьарбыт, кыһыҥҥы таҥас биэрбэт этилэрэ. Уоннуу көстөөх сиринэн үөрэххэ ыытан өлө сыһан кэлэрбит, иккилии-үстүү хонукка үргүлдьү сылдьарбыт, оннук тымныыга сайыҥҥы таҥаһынан утуйар кэлиэ дуу, сынньанар кэлиэ дуу?! Аһылык олох мөлтөҕө. Ити быыһыгар сүрдээх күүстээх буурҕалар түһэллэрэ. Ырыы-быстыы, өлүү-сүтүү олус элбэҕэ. Дьоппуон сэриитигэр от ыйыттан 100 көстөөх сири сатыы айаннаан барбыппыт. Сууккаҕа 3-4 чаас эрэ утуталлара. Сорох хонукка төрүт да утуйбакка айанныырбыт. Өҥүрүк куйааска хастыы да хонукка уу испэккэ сордонорбут Бу сатыы походка ахтабыт тириитэ дьуккуруйан сиикэй бааһынан муҥнуура.
Сороҕор күүстээх ардах быыһыгар сотобут ортотугар диэри бадарааны кэһэн ньоҕойдуурбут. Хинган хайатын туораабыппыт кэнниттэн ПТР ротатыгар түбэһэн 16 киилэ ыйааһыннаах танканы утары туттуллар сааны иккиэ буолан сүгэрбит. Ону таһынан 20 ботуроун киирэр диискэни, бэйэҥ малыҥ-салыҥ, бинтиэпкэҥ бааллара. Айаҥҥа ыран суолга хаалааччы элбэҕэ. Кэргэним Кэтириис бииргэ төрөөбүт быраата Лэгиэнтэй бу айаҥҥа тыына быстыбыта, аҥар атаҕа сүүлэ иһэн хаалбыта.
Айаммыт устатыгар элбэх куораттары, дэриэбинэлэри ааспыппыт. Бииртэн биир дэриэбинэ таһыгар атын чаастар тастарыгар сынньалаҥҥа тохтообуппут, кутаа оттон аһаабыта буолбуппут. Саллааттар олус сылайан манна хонуохха диэбиттэрин хамандыырбыт буолумматаҕа. Онон түүннэри айанныырга күһэллибиппит. Сынньана сытар чаас саллааттарыгар олус да ымсыырбыппыт. Нөҥүө күнүгэр биһигини мотоцикллаах саллааттар ситэн хомолтолоох сураҕы кэпсээн ааспыттара. Били биһиги ымсыырбыт саллааттарбытын түүн утуйа сыттахтарына биири ла ордорбокко сүгэнэн кэрдэн кыдыйбыттар эбит.
Маннык унньуктаах айаҥҥа дьоҥҥуттан хаалсымаары туох баар күүскүнэн барсарга тиийэҕин, хараҕыҥ сабылла-сабылла, көхсүҥ утуйа иһэр буолааччы.
Биирдэ күнүс аһыы олордохпутуна дьоппуон сэриитэ иһэр диэн аймалҕан буола түстэ. Дэриэбинэ уһугар аттаах дьоннор адаарыҥнастылар, хамаанда бэриллэн атаакааҕа киирдибит. Сытан эрэн ытыаластыбыт. Биһиэннэрэ бронетранспортертан пулеметунан ытыалаан сикситтилэр. Дьоппуоннарбыт куотар аакка түстүлэр. Кинилэр куоппуттарын кэннэ көрдөххө бэрт элбэх киһилэрэ өлөн сылбахтаммыт этэ.
Ханнык эрэ куоракка кэлиибитигэр «Кыайыы буолбут» диэн бырааһынньыктаан биирдии курууска кыһыл арыгы түҥэттилэр. Ити куораппытыгар ый курдук тохтоон сэниэ ыллыбыт уонна төттөрү чааспытыгар илтилэр. Урут турбут сирбитигэр чугаһаан истэхпитинэ, олорсон испит массыынам оҥхойго түһүүтүгэр эһиллэн хаалбыппын. Төһө өр сыппыппын өйдөөбөппүн, санитардар кэлэн өй киллэрдилэр. Ити мучумааҥҥа хас ди киһи өлбүт, сорохтор илиилэрин-атахтарын оһоллообуттар этэ. Ол охтуубар доргуйууттан истибэт буолбутум. 1947 с. эрэ дойдубар эргиллибитим
Онон Дьоппуон да сэриитэ сыанан аҕаабатаҕа, — диэн Петр Егорович Мухин кэпсээбитэ.
Николай Сивцев,
РФ Журналистарын сойууһун чилиэнэ, үлэ, тыыл бэтэрээнэ.
Хатырык