РУБРИКАТОР
ДЬОППУОН СЭРИИТИН КЫТТЫЫЛААҔА
Хатырык бөһүөлэгэр сэрии, үлэ ветерана Мухин Петр Егорович оскуолаҕа үөрэтэр икки сиэнэ кыргыттары кытта өрдөөҕүтэ бэйэтэ туттубут дьиэтигэр туһунан буруо таһаарынан олорор. Оҕонньор төһө да II группалаах инбэлиит буоллар, сүөһүтүн-аһын оҕолорун көмөтүнэн бэйэтэ көрөр-истэр, икки оһоҕун маһынан оттор.
Автобустан түһээт суолга биир оҕо сиэтиилээх дьахтары утары көрсөн, Петр Егорович ханна олорорун ыйыппыппар, хап-сабар: «Бэҕэһээ Уус-Алданнаабыта, суоҕа буолуо», - диэн унаарытта. Мин ити эппиэттэн соһуйуом оннугар хайдах эрэ төттөрүтүн оҕонньору сиригэр-уотугар, дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр, ытыктанар эбит ээ, диэн үөрэ санаан аһардым. Уонна бачча кэлэн баран, саатар, дьиэтин-уотун көрөн ааһар санаалаах, ыйбыт аадырыстарыгар тиийэбин. Соһуйуом иһин, көрсүөхтээх кырдьаҕаһым дьиэтигэр баар буолан үөртэ. Уус-Алдантан күнүнэн кэлэ охсубут. Маны этэн эрдэхтэрэ - саллаат мэлдьи саллаат диэн.
Оҕонньор таас дьүлэй эбит. Туох наадаҕа кэлбиппин билэн, кулгааҕар аппараатын ылан кэттэ, ол көмөтүнэн быһыта-оруга кэпсэппэхтээтибит. Бэйэтэ уруккута суруксут киһи буолан, «Бэйэм туспунан кылгастык» диэн ахтыытын машинкаҕа w оҕустарбытын, остуолун тардарыттан хасыһан, үгүс кумааҕылары сыымайдаан булан биэрдэ.
1943 сайыныгар ыҥырыы тутан дойдутуттан уот сэриигэ аттаммыт. Забайкальскай байыаннай уокурукка 36 дивизия 76 полкатын 3 батальонун 9 ротатын 3 отделениетыгар - Монголияҕа, Улан-Цырыкка баар байыаннай чааска түбэһэр. Сахалар элбэх этилэр: Уус-Алдантан, Сунтаартан, Бүлүүттэн, Дьокуускайтан уо.д.а. Дьоппуон границата чугас буолан, чаастарын территориятыгар баар дзоттары харабыллаан бастакы бойобуой сорудахтарын толорбуттара. Бастаан утаа бу дойду айылҕата улаханнык салытыннарбыта. Сотору-сотору күүстээх буккуннар түһэн сордотолууллара. Онуоха эбии кыһынын 40 кыраадыска тиийэ тымныйталыыра. Таҥас-сап чараас, сайыҥҥылыы этэ. Ас-үөл быстар мөлтөҕө. Улахан тымныыларга кыһайбыт курдук, харабылга наар сахалары туруораллара. Тымныы дойдулаах дьон тулуйуохтара дии саныыллара дуу, эбэтэр атаҕастаан эбитэ дуу, ол эрээри чаастарыгар уонтан тахса араас омуктар бааллара да, атааннаһыы суоҕа. Сотору унньуктаах уһун бойобуой үөрэхтэр саҕаламмыттара.
Ити кэмҥэ Петр Егорович бэргэн ытааччы быһыытынан ротатыгар биллибитэ. Винтовканан 300 метр сиртэн хамсыыр да, хамсаабат да сыаллары аахтара табара, хайҕал ылара. Хаста да снайпердары үөрэтэр кылгас болдьохтоох курска ылыталыы сыспыттарын аккаастаммыта. Онон кыраҕы харахтаах салҕалаабат илиилээх бэргэн ытааччыны, ПТР ротатыгар көһөрбүттэрэ. Саҥа чааһыгар саллааттар хонууга үөрэнэ олордохторуна тиийэр. Арай кини иһиттэҕинэ, командира айаннаан иһэр танканы ханан кыҥаан ытыллыахтааҕын ыйытар үһү да, биир да саллаат сөптөөх эппиэти биэрбэтэх. Онуоха булчут удьуора, көтөн иһэр куһу ытарын санаан, уолугар сахатын хаана оонньоон, иннин көрөн баран ытыллар диэн, ойоҕоһуттан туран чап гыннарбыт. Рота командира эргиллэн илиитин биэрэр уонна «Маладьыас!» дии-дии саннын таптайар. Петр Егорович саҥа чааска бойобуой сүрэхтэниитэ ити курдук хайҕалынан саҕаламмыта. Онтон ыла командир кинини кытта бодоруһара, ону-маны ыаһахтаһара үксээбитэ.
16 кг ыйааһыннаах, танканы утарар уһун уостаах сааны икки киһи сүгэрэ. Ону таһынан 20 уст. ботуруоннаах, диската уонна бэйэлэрин маллара-саллара, бинтиэпкэлэрэ эбиллэн 30 кг ыйааһын буолара. Киниэхэ иккис нүөмэринэн Баатаҕай уола Сивцев Иван сылдьыспыта.
Бойобуой суол ыарахан этэ. Ардыгар түүнүн-күнүн аахсыбакка 100 км сирдэринэн эргийэн, аанньа утуйбакка, аһаабакка, эстэн-быстан кэлэллэрэ. Истиэп буолан ордук иһэр уу күндү буолара. Уһуннук сатыы хаамартан атахтара, ахталара дьуккуруйталыыллара, сиикэй бааһынан көрөн сордуура-муҥнуура. Оннук буолбут саллааттары дивизия госпиталыгар утаараллара. Олортон хастара тиллэрин айбыт билэн эрдэҕэ. Оннук ыарахан усулуобуйаны тулуйбакка Петр Егорович кэргэнин бииргэ төрөобүт быраата Лэгэнтэй атаҕа сүүлэ иһэн аара суолга өлбүтэ.
Үрүн гвардеецтар диэн ааттанар дьоппуон армиятын тобохторун эккирэтиһии, ыгыы ити курдук сындьлҕаннаах, кутталлаах этэ. Үрүн гвардеецтар сотору-сотору тохтоон тоһуур оҥороллоро, сабыта түһэллэрэ, оччоҕо икки өттүттэн өлүү-сүтүү үксүүрэ.
Биирдэ күнүс аһыы олордохторуна «Дьоппуоннар иһэллэр!» диэн аймалҕан буолар. Дэриэбинэ биир уһугар аҥаах дьон адаарыҥнатан иһэллэрин көрөн утары уот аһаллар. Ахсаан өттүнэн элбэх дьоппуоннар баһыйыах курдук ыгаллар, ыталлара, атаакалыыллара хойдон барар. Үрүҥ күн барахсан хара буруоҕа сууланан сүтэ-сүтэ күөрэйтэлээн эрдэҕинэ, кэннилэриттэн куйахтаах бэйэлэрин бронепоезтара кэлэн, станковой пулемет тобурах ардаҕын уотунан тибиирэн өстөөхтөрүн нэһиилэ кыйдыыллар. Онно этэ хабыр хапсыһыы, уйан-хатан биллэр түгэнэ.
Биир сырыыга командирдарын үтүөтүнэн өлөр өлүү дэгиэ тыҥыраҕыттан мүлчү харбатан турардаахтар. Түүн айаннаан иһэн биир дэриэбинэ аттыгар тохтообуттар, уот оттунан үссэммиттэр. Дэлби сылайан иһэр саллааттар хонон, сынньанан ааһаары тэриммиттэрин командирдара көҥүллээбэтэх. Саллааттар эрэйдээхтэр хайыахтарай, төһө да киҥир-хаҥыр саҥарысталлар, үөҕүстэллэр, бирикээһи толорон түүннэри айаннарын салҕаабыттар. Сарсыныгар күн ортотун саҕана мотоцикллаахтар ситэннэр эһиги тохтоон ааспыт дэриэбинэҕитигэр хоно сытар чаас тыһыынчанан саллааттарын дьоппуоннар кырган кэбиспиттэр диэн дьулаан сураҕы иһитиннэрэн ааспыттарыгар куйахалара күүрбүт.
Кыайыы буолбут улуу үөрүүтүн биир ханнык эрэ кыра куоракка (Кытай сирэ этэ, бадаҕа) көрсүбүттэр. Бырааһынньыктаатаҕа аатыран биирдии курууска кыһыл арыгыны түҥэппиттэр, уһун түүн ыллаан, үҥкүүлээн атаарбыттар.
Кинилэр чаастара ити куоракка ый кэриҥэ тохтоон олохсуйбут. Наар хортуосканан, кукурузанан аһаан сэниэ киллэриммиттэр. Дьоппуон трофейа диэн ааттаан таҥас-сап түҥэппиттэр. Урукку бэйэлэрин чаастарыгар төннөн иһэн түүн массыыналара снаряд дэлби тэппит ханаабатыгар түһэн түҥнэстэн, хас да саллаат өлбүт, сорохтор атахтарын, илиилэрин тоһуппуттар. Петр Егорович ыраах эһиллэн хаалбытын кэлин булан ылан тыын киллэрбиттэр. Кэтэҕэ доргуйан бастаан утаа тугу да истибэккэ эрэйдэнэн иһэн эмтэнэн, кэлин син аһарыммыт.
Петр Егорович салгыы сулууспалаан баран, 1947 с. дойдутугар этэҥҥэ эргиллэн кэлбит. Араас үлэҕэ үлэлээбит. 1948-50 сс. Дьокуускайга икки сыллаах колхозтар салайар кадрдарын бэлэмниир курсу бүтэриэҕиттэн, Уус-Алданынан, Көбөкөнүнэн, кэлин пенсияҕа тахсыар диэри Хатырыкка бухгалтерынан, плановигынан, эмиэ да агрономунан уо.д.а. үлэлээбитэ.
Кэлэр кэскил иһин сындалҕаннаах уһун бойобуой суолу түөһүнэн тэлбит, хас да бойобуой наҕараадалардаах, 72 саастаах сэрии, үлэ ветерана, II группалаах инбэлиит оҕонньор олорор дьиэтэ эмиэ бэйэтин кытта тэҥҥэ кырдьыбыт, өрөмүөҥҥэ, көрүүгэ-истиигэ наадыйбыт, тэллэй быһа сиэбит. Онуоха эбии икки кирпииччэ оһоҕо маһынан оттуллар буолан, дьиэтэ аанньа сылыйбат, истиэнэтинэн курдат тыынар. Өссө 1991 с. капитальнай өрөмүөн ыытарга, сметатын оҥорон үбүн көрөргө акт суруйбуттар эбит да, күн бүгүнүгэр диэри олоххо киирбэтэх. Оччотооҕу салайааччылар илии баттаабыт, бэчээт уурбут ол докумуоннарын кырдьаҕас бэрт кичэллээхтик уура сылдьар.
Улахан юбилейынан сибээстээн сэрии ветераннарыгар көрүллэр көмөттөн Петр Егорович эмиэ туһаныан баҕарара сөптөөх. Оҕонньор адьас соторутааҕыта 44 сыл бииргэ олорбут, 6 оҕону төрөппүт олоҕун аргыһын, 14 сиэн тапталлаах эбэлэрин, үлэ, тыыл ветеранын Екатерина Петровнаны күн сириттэн сүтэрэн, бэйэтэ да мөлтөх доруобуйалаах кырдьаҕас киһи ыар санааҕа ыллара сылдьаахтыыр кэмигэр, нэһилиэгин дьоно, салалтата туох кыалларынан күүс-көмө буоллаллар, ветеран Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх 50 сылын сэргэх көрсүөх этэ.
Калистрат Еремеев,
журналист