РУБРИКАТОР
ДОЙДУТУН КӨҤҮЛҮУН КӨМҮҮСКЭСПИТЭ
Партизаҥҥа олорор Аҕа дойду Улуу сэриитин активнай кыттыылааҕа 78 саастаах Баһылай Таастаахха Алын Соһу аҕа ууһугар колхозтаах Балбаара, Уйбаан Муксуновтарга төрөөн оҕо сааһа бу кэрэ айылҕалаах, ньургуһун, таҥара кийиитэ, сардаана сибэккилэринэн киэргэммит көнө сыһыылардаах, тунаа маҥан, дьулугур хатыҥнардаах, түгэҕэ көстөр ыраас уулаах эбэлэрдээх дойдуга ааспыта.
Сытыы-хотуу, үөрэххэ тардыһар уолчаан Өргөлөөх начальнай оскуолатын бүтэрбитэ. Салгыы үөрэнэр кыаҕа суох буолан Тельман аатынан колхозка үлэ бурҕалдьытын эрдэ кэппитэ. Оҕус муннун «тойонун» дуоһунаһыттан саҕалаан, үлэ оскуолатын кылааһын кирилиэһин дабайбыта.
Итинник үлэлии-хамсыы, кыһалҕата суох олордохторуна, Саха сирин саргылаах сайынын оройугар, дойдубутугар өстөөх сэриинэн саба түспүтүн туһунан уолҕамчылаах сурах сири-дойдуну тилийэ сүүрбүтэ.
Уоттаах сэрии саҕаламмыта иккис сылын сайыныгар, атырдьах ыйын ортотун диэки, сиһин этэ сиппит, буутун этэ буспут Баһылай бастакы хомуурга сэриигэ барбыт дьону солбуйан Орто Олох диэн сир Соһутугар оту бугуллаан баран киэһэ отуутугар тахсыбыта икки ыҥыырдаах ат бааллан тураллара. Отууга колхоз председателэ Ньукулай Муксунов уонна оройуонтан Лэгэнтэй Шапошников бааллара. Дьоно: «Дьэ, Баһылай, эйиэхэ бэбиэскэ кэлбит. Хомуна охсон биһигини кытта барсаҕын», — дэспиттэр. Ньукулайдаах охсооччулар звеноларыттан эмиэ сэриигэ ыҥырыллыбыт Борокуопай Зыряновы ылан, мунньууга сылдьар аты сыбыдахтыы мэҥэстэн уолаттары илдьэ барбыттара.
Армияҕа ыҥырыллыбыттар Дьокуускайтан «Ленин» борохуотунан, Уус-Куттан массыынанан Заярскайга, онтон Ангаранан борохуотунан Усольеҕа, сатыы Мальтаҕа тиийбиттэрэ. Онно тыа хаһаайыстыбатыгар, мас кэрдиитигэр үлэлээбиттэрэ. Кинилэргэ байыаннай форма, биэстии ботуруоннаах бинтиэпкэ биэрэн үөрэппиттэрэ.
Саҥа дьыл саҕана чаастарын аһаҕас табаарынай вагоннарга олордон арҕаа атаарбыттара. Эрэйдээхтик, бэрт уһуннук айаннаан сэрии бара турар Смоленскай уобалаһыгар тиийбиттэрэ.
— Оччолорго төһө да кыһын ортото буоллар хаар уулла турара. Хаатыҥкабыт илдьи сытыйан эрэйдиирэ. Саха сирин тымныытыгар үөрэммит эдэр уолаттар кыһаллыбат курдук этибит, — Баһылай оҕонньор өрдөөҕүтэ ааспыт уорааннаах кэмнэрин ахтар.
Биирдэ стройдаан уһуннук хааман байыаннай чаастан тэйиччи мас ыскылаакка тиийбиттэрэ. Ыскылааттан тимир кааскалары түҥэппиттэрэ. Эмиэ онно бары тэҥ кэккэнэн туран бирисээгэ биэрбиттэрэ.
Өстөөх төннөрүн батыһан кыралаан иннилэрин диэки сыҕарыйбыттара Олунньу ортотун диэки чугастааҕы дэриэбинэни өстөөхтөн босхолуурга бирикээс кэлбитэ. Онно бэлэмнэнэн киэҥ сыһыыларынан, хойуу мастаах ойуурдарынан дэриэбинэ туһаайыытынан киирэн испиттэрэ.
— Биир ойуур иһигэр саллааттар кулуһуннарга чэйдэрин оргуталларын, күөстэрин буһарыналларын көрбүппүт. Кинилэри ааһан аҕыйах алдьаммыт дьиэлэрдээх кыра дэриэбинэни көрбүппүт. Эргиччи ытыалаһыы иһиллэрэ, — диир сэрии ветерана.
Сарсыарда отделениелартан биирдии киһини ботуруон аҕалтара ыыппыттара. Онно Баһылай түбэһэн биир мас дьааһыктаах ботуруону олус ыарырҕатан, сэниэтэ-сээбэһэ эстибитин курустук ахтар. Иннилэригэр баар хотоолу саллааттар сыппыт сирдэриттэн ойуур күлүктүүрэ. Батальон командира дэриэбинэҕэ кимэн киирэргэ бирикээс биэрбитэ. Саҥа хоҥнон эрдэхтэринэ аны: «Кругом!» хамаанда кэлбитэ. Уоттаах сэриигэ киирэргэ бэлэм испит буойуннар эргиллэ биэрээт төттөрү хаампыттара. Ыраас хонууга кэлиилэригэр ытыалаһыы хойдубута. Буулдьа тыаһа «чуубурҕас» буолбута. Саллааттар хаарга хаптайбыттара. Баһылайдаах роталарын командира бааһырбыта. Кылгастык да буоллар бэлэмнэммит, сүрдэрин-куттарын баттатан уһуннук кэтэспит сэриилэрэ илэ-бодо саҕаламмыта.
Иннилэринээҕи дэриэбинэ алдьаммыт таас дьиэлэригэр хорҕойбут өстөөхтөр тохтоло суох уоту аспыттара. Чугаһаатахтарын ахсын гранаталар,снарядтар эстэннэр ийэ сирдэрэ тымныы ууну испит сылгы курдук дьигиһийбэхтээн ылбыта. Тула тыас-уус, ыһыы-хаһыы үксээбитэ. Уот холорук оргуйбута. Санаата түһэн дьөлө сөҥөдүйбүт киһилии ыыспаран турбут салгыҥҥа сэрии буруота-тараата эбиллэн, күн уота өлбөөдүйбүтэ. Өлөр өлүү киһиэхэ күүһү-күдэҕи эбэр, өйү-санааны дьэҥкэрдэр эбит. Бу ыксаллаах түгэҥҥэ саллааттар хахха сирдэри булбуттара. Күлүккэ, оҥхойго хорҕойбуттара. Биир умуһахха Уйбааннаах бэһиэ сыппыттара. Эмискэ аттыларыгар хатан тыас хабылла түспүтэ. Соһуйан тулаларын көрүммүттэрэ. Биир саллаат тимир кааскатын бүүрүгүн буулдьа эмти көппүт. Ити аата өлүү дэгиэ тыҥырахтара кинилэртэн арахпат. Хас биирдиилэрин чыпчылҕан түгэнигэр илдьэ барар кутталлаах. Дьэ, дьулаан! Умуһахтарын иһэ сииктээх. Хамсаабакка сытар киһиэхэ тымныы. Балачча бириэмэ биллибэккэ ааспыта. Баһылай нухарыйан ылбыта. Биирдэ уһуктан дьар Сэмэнниин иккиэйэҕин хаалбыттар. Ытыалаһыы намыраабытын билэн дьоннорун көрдүү барарга сүбэлэспиттэрэ. Бинтиэпкэлэрин бэлэмнии тутан, сэрэхтээхтик иннилэрин диэки сыҕарыйбыттара. Тула өлбүт дьон сыталлара. Ол истэхтэринэ кинилэртэн чугас снаряд эстибитэ. Сэмэн кыламмытынан олоро түспүтэ. Баһылай өйүгэр: «Доҕорум табылынна, хайдах буолабыт», - диэн санаа охсуллубута. Киһитин тардан көрбүтэ туох да буолбатах, бэрт сымсатык ойон турбута.
Ити маахайдана сылдьан роталарын дьонугар кэтиллэ түспүттэрэ. Кинилэртэн чугас дэриэбинэ дьиэлэрин түннүктэринэн немецтэр элэҥнэһэн көстөллөрө. Автоматынан, пулеметунан бокуойа суох ыталлара. Ротаттан элбэх киһини охторбуттара. Саха уолаттара, булчут удьуордара, кураанахха ыппатахтара.
Олунньу 24 күнэ. Сэрии сэрии курдук. Биирдэ эмэ намыраан ыла-ыла, сэниэ ылбыттыы, өссө сэтэриир. Баһылай хаарга дьөлө түһэн сытан нухарыйан түүлүгэр төрөөбүт Таастааҕар тиийбитэ — сайын өрөгөйө эбит. Кустаабыт, хаастаабыт, андылаабыт Өргүөт эбэтин, куобахха сааламмыт Оноо, Күөрэһэ систэрин, Сүллээх, Ханчалы үрэхтэри көрдө. Төрөөбүт дойдутун сайынын куйааһа тугун итиитэй? «Абытыый, абытай», — Баһылай сарт түспүт көлөһүнүн уҥа илиитин харытынан туора соттор уонна уһуктан кэлэр. Уонунан сууккаҕа итии дьиэҕэ киирбэтэх, чараас таҥастаах киһи ис-иһиттэн титирээбит. Дьиибэтэ баар, сэриигэ киһи төһө да тоҥнор-хаттар саатар тумуу киирбэт.
Сэргэхсийэн тула өттүн көрүммүтэ ытыалаһыы өссө күүһүрбүт. Снарядтар эстэллэрэ хойдубут. Өстөөхтөр хантан уоту аһаллара үчүгэйдик көстөр. Баһылай бинтиэпкэтин сулбу тардан ылан өстөөх саһа сытар сирин кыраҕы хараҕынан кыҥаабытынан барар.
Балачча
уһуннук ытыалаһан баран биирдэ өйдөөн көрбүтэ кинини көрдө көрбүтүнэн
өстөөх самолета көтөн иһэр эбит. Куһу-хааһы күөрэтэ
үөрүйэх киһи самолету сыалыгар киллэрээт, ытыалаабытынан барар. Онно
көрдөҕүнэ самолеттан 3-4 хара туораах бытарыһан түһэн улам чугаһаан,
улаатан испиттэрин өйдүүр. «Бэйи, ити туохтарый? Арба буомбалара...» -
диэн
иһэн сир-халлаан хайдар тыаһыттан өйүн сүтэрэр. Биирдэ өйдөнен кэлбитэ
нуучча саллааттара саҕатыттан ылан буомба умуһаҕар соһоллор. Хааннаах
хаатыҥкатын устан, бааһырбыт атаҕын бэрэбээскилииллэр. Киһи тулуйбат
ыарыыта уҕараабытыгар Баһылай кыратык нуктаан ылар. Уһуктубута аттыгар
Ньурбаттан сылдьар Уйбаан уол баар эбит. Кини эмиэ атаҕар бааһырбыт. Ити
курдук төһө уһуннук сыппыттарын өйдөөбөт. Арай взводун командира
лейтенант Игнатий Дорошенко Кэбээйи уолунаан Өлөксөйдүүн суухара бөҕөнү
аҕалбыттар. Баһылайдаах суухаранан үссэммитэ буолан баран кинилэри
эмтиир сиргэ илдьэллэригэр көрдөһөллөр. Дьонноро баралларын кытта сотору
буолаат хайыһар салааскалаах икки санитар кэлэн бааһырбыттары тыылга
таһаараллар. Салааскаҕа сытан көрдөхтөрүнэ өлбүт саллааттары,
офицердары тус-туһунан чөмөхтөөбүттэр. Ытыалаһыы аҕыраабыт. Киһи
өлүүтүнэн сылыктаатахха Баһылайдаах чаастара эстибит быһыылааҕа.
Бааһырбыттары сыарҕалаах акка тиэйэн медпууҥҥа илдьэн операция оҥорбуттара. Итинтэн салгыы Баһылай үс госпиталга сытан эмтэнэн, 1943 с. балаҕан ыйыгар 1 күнүгэр Иркутскай куорат байыаннай госпиталыгар киирбитэ. Кэлин бааһырбыт атаҕа муостуйан илии-атах үлэҕэ сылдьыбыта. Онтон медицинскэй комиссияҕа көрөн 20-чэ киһини Забайкальскай байыаннай уокурукка байыаннай ыскылааты харабыллаппыттара. Кинилэр сулууспалаабыт чаастара Японияны утары сэриилэһэн, Баһылай Муксунов Германияны уонна Японияны кыайыы иһин медалларынан наҕараадаламмыта.
Кини 1945 с. алтынньыга дойдутугар кэлбитэ. Таастаахха Тельман аатынан колхозка завхоһунан, 20-чэ сыл сылгыһытынан, «Нам» совхоз отделениетын биригэдьиирин солбуйааччынан, атыылааччынан, землемеринэн эҥкилэ суох үлэлээн дьонун-сэргэтин махталын ылбыта. Сир картатын оҥорооччуларга үс сыл сирдьитинэн сылдьан төрөөбүт Таастааҕын сирин-дойдутун картаҕа киллэртэрбитэ.
Армия кэнниттэн Пелагея Новгородовалыын алаһа дьиэ тэринэн, аал уоту оттубуттара. Элбэх оҕолонон-урууланан, ыал буолан дьон тэҥинэн быр-бааччы олорбуттара.
В. Сыромятников