РУБРИКАТОР
Арҕаа уонна илин фроҥҥа сэриилэспит танкист
Бу уочаркам эрэйинэн суруллан эрэр. Тоҕо? Бастакытынан, айымньым геройа сүдү киһи, онон кини чаҕылхай олоҕун хаһыат кээмэйигэр хайдах да ситэри сырдатар кыах суоҕа биллэр; иккиһинэн, суруйуохтаах киһим уһулуччу сэмэй буолан, кини туһунан суруйарга өр утарса сырытта. Арай үйэ аҥаарын тухары бииргэ олорбут олоҕун доҕоро кэргэнэ Надежда Николаевна уонна уола Николай Иванович кинини кытта кэпсэтэннэр, суруйарбар нэһиилэ сөбүлэҥин биэрдэ. Мин төрөппүттэрим Хатыҥ-Арыы нэһилиэгин былыр аттакылар, кэлин татаардар олорбут Шмидт аатынан холкуоһугар олорбуттара. Кэлин хаһаайыстыбалары бөдөҥсүтүү ухханыгар биһиги холкуоспут Бөтүҥ нэһилиэгин Молотов аатынан холкуоһугар холбоммута.
Аҕам Егор Алексеевич Лукин Шмидт холкуос бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Мин маҥнайгы кылааска үөрэнэ сырыттахпына, 1947 сыллаахха ахсынньы бүтэһигэр биһиги дьиэбитигэр номоҕон сэбэрэлээх, байыаннай формалаах сэргэх эдэр киһи кэлбитэ. Кини мэтээллэрэ, эппилиэттэрэ, тимэхтэрэ оннооҕор оччотооҕу кыраһыын лаампабыт симик уотугар күлүмүрдээн көстөллөрө, оҕолор формалаах уолу ымсыыра да көрбүппүт, саллаат уол дьоммун - эһэбин Оҕустаах Охонооһойу, эбэбин Лаглайа Огдооччуйаны, төрөппүттэрбин, эдьиийдэрбин, оннооҕор биһигини, оҕолору, ордорбокко, барыбытын кытта мичээрдии-мичээрдии истиҥник илии тутуспута.
Дьонум «Баанньа, сэрииттэн этэҥҥэ эргиллибиккинэн!» - диэн эҕэрдэлээбиттэрэ уонна, оччотооҕуга кырыымчык олохтоох да буоллаллар, туох баардарынан дьукаахтарын, чугастааҕы ыалларын ыҥыран кыттыһан сэрии буойунугар анаан малааһын тэрийбиттэрэ. Биһиги - молохочуспут уолчааннар Яша Ощепков, Сабир (Сергей) Гизатуллин, Петя Лукин уонна мин саллаат ньилбэгэр былдьаһа-тарыһа олорон, мэтээллэрин имэрийэ-имэрийэ тутан көрбүппүт, оттон кыргыттар кэмчиэрийэн чугаһаабаттар этэ. Буойун хас да наҕараадатыттан Сталин төбөлөөх мэтээли өйдөөн хаалбыппын.
Ол курдук старшина Ваня Мохначевскай ийэтин Мария Никифоровнаны, бырааттарын Бииктэри, Баасканы, Бүөккэни, балтын Аняны кытта бырастыылаһан баран саҥа 1948 сылы көрсөөт сулууспалыыр чааһыгар төннүбүтэ.
Иван Иванович 1926 сыллаахха бэс ыйын 6 күнүгэр Нам Бөтүҥэр төрөөбүтэ. Кини өбүгэлэрин туһунан көскө олорбут судаарыскай Феликс Кон «На поселении в Якутской области» диэн кинигэтигэр ахтыбыта. Политсыылынай Ф.Кон олохсуйуохтаах балаҕанын Модут нэһилиэгэр туттар кэмигэр Бөтүҥ амарах санаалаах дьоно Мохначевскайдар кинини олордон абыраабыттар. Ол туһунан судаарыскай кинигэтин 123 сирэйигэр маннык суруйбут: «Я с женой Христиной Гринберг поселился временно до постройки своей избы в доме Мохначевского в километрах в двух от скопческого Хатын-Арынского селения. Этот дом по якутскому масштабу весьма культурно обставлен».
Ваня аҕата эрдэ өлбүт. Ийэтэ түөрт уолун, сэрии саҕана бэрт эрэйинэн соҕотоҕун ииппитэ. Кинилэр самнархай дьиэлэрэ Хойҕооло үрэҕин үрдүгэр, дэриэбинэбит соҕуруу уһугар мусульманнар көмүллүбүт сирдэриттэн чугас тураахтаабыта.
Иван эдьиийэ (нууччалыы - тетята) Мария Афанасьевна Слепцова, Бөтүнтэн Берлиҥҥэ тиийэн 1945 сыллаахха Рейхстакка аатын суруйбут хорсун саха кыыһын, туһунан мин 05.03.09 с. «Кыым» хаһыакка уочарка суруйбутум. Онно И.И. Мохначевскайы ахтыбытым, кини эдьиийин кытта Кыайыы күнүгэр түспүт хаартыската бэчээттэммитэ.
Биһиги Уйбааммыт Шмидт колхуоска комбайнерынан үлэлии сылдьан 1944 сыллаахха саас сэриигэ ынырыллыбыта. Москва чугаһыгар Орехово-Зуево куоракка танкист идэтигэр үөрэммитэ. Онтон маршал Малиновскай командующайдаах II Украинскай фроҥҥа уоттаах сэриигэ утаарыллыбыта. Сэриилэһэ-сэриилэһэ Арҕаа Украинаны, Чехословакияны чиэрэстээн Венгрияҕа Балатон күөл кытылыгар тиийбитэ. Онно фашистары кытта хас да күн хабыр хапсыһыыга хорсуннук кыттыбыта, ол иһин «За боевые заслуги» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Алларанан өстөөх артиллерията ытан ньиргитэрэ, үөһэттэн буомбалаан иэдэтэрэ. Уйбаан улаханнык контузияланан өйүн сүтэрэн сыттаҕына, сэрии толоонуттан санинструктор-эмчит кыргыттар соһон таһаарбыттар. Арай биирдэ өйдөммүтэ: санчааска сытар эбит, аттыгар саллааттар эрэйдээхтэр ынчыктыы аҕай сыталлар. Тулатыгар маҥан халааттааах эмчит аанньаллар буойуннары эмтээн-томтоон, бэрэбээскилээн, укуоллаан элэҥкэйдэһэллэр. Биһиги Уйбааммыт наһаа хабаҕырбыт, сиэстэрэ кыргыттартан кыбыстан нэһиилэ тулуйа сыттаҕына, муус маҥан баттахтаах, капитан званиелаах, кырдьаҕас хатыҥыр байыаннай быраас эмээхсин кэлэн ыйыппыт: «Сынок, что беспокоит?». Онуоха чэпчэтинээри ыксыы сытарын эппит. Быраас хамаандалаабыт: «Девчата, подайте срочно бойцу «утку». Тыаҕа үөскээбит, оччолорго нууччалыы аанньа билбэт уол муодарҕаан туох куһун биэрээри гыннахтарай диэн саныы сыттаҕына, санитар көҕүрэттэр иһити биэрэн абыраабыт.
Эмчиттэр барахсаттар өлөр өлүүттэн тилиннэрэн туруоралларын чугастан көрөн, хайаан да эмчит үөрэҕэр үөрэнэр уонна хирург буолар бигэ санаа киҥи өйүгэр-санаатыгар оччолорго бигэтик сөҥмүт үһү.