РУБРИКАТОР
«ТЫЛ» ТУППУТ «ТЫЛЛАРА»
Москвитин Иван Николаевич 1942 с. Намтан барбыта. Иркутскай уобаласка Мальтаҕа үс ый устата станковай пулеметчик идэтигэр үөрэнэн I Украинскай фроҥҥа айаннаабыта. Тиийээттэрин кытта хабыс-хараҥаҕа кэлбит дьону чаастарга үллэрбиттэрэ. Кинилэри, уонча киһиҥи, биир старшай лейтенаҥҥа туттарбыттара. Өстөөх орудиетын тыаһа олох чугас ньиргийэрэ. Кинилэр ойууру быыһынан маскировкаламмыт танкалардаах сиргэ кэлбиттэр. Онуоха диэри Петр Романов уонна Иван Москвитин бииргэ айаннаан кэлбиттэрэ. Бу түүнтэн ыла тус-туһунан танкаларга пулеметчигынан анаммыттара.
Иван Москвитин сотору өстөөх самолеттарын бомбалааһыннарыгар түбэһэн контузия ылан госпиталга сытан баран Илин Сибииргэ Забайкальскай фроҥҥа анаммыта. Монголияҕа Халхин Гол өрүс таһыгар кэлэн тохтообута.
Япония аатырар Квантунскай армията мустан, оҥостон олорор сирин олох чугаһыгар, боротуоха үрдүгэр блиндажка кэтиир пуун олохтоммут этэ. Япония армията кыраныыссаҕа сотору-сотору провокациялары оҥороро. Биһиги чаастарбыт ханан туралларын, төһө күүстээхтэрин билээри разведкалары ыыталлара.
Биир маннык киэһэ Уйбаан кэтиир пууҥҥа дьуһуурустубаҕа олорбут. Бу дойдуга түүнүн наһаа хараҥа буолар эбит. Биноклунан тула өттүн көрүнэ олорон Япония диэки өттүттэн биэс төбө лэкээриҥниирин таба кербүт. Бу өстөөх разведката «тыл» ылаары кыраныыссаны туораан киниэхэ үөмэн иһэрэ. Уйбаан бэрт түргэнник заставаҕа сигнал биэрбитэ уонна станковай пулеметун ииттэн, дискаларын аттыгар мунньан, чугаһыылларын кэтэһэн олорбута. Японецтар олус сэрэхтээхтик улам-улам чугаһаан испиттэрэ, кини соҕотоҕун билбиттэр быһылааҕа, онон төгүрүйэн баран тыыннаахтыы ылар сыаллаахтара чуолкай этэ. Ол иһин олох ыппат этилэр. Уйбаан биири эрэ саныыра: «дьонум кэлиэхтэригэр диэри кинилэри ыыппатах киһи баар ини!» - диэн.
Японецтар балачча чугаһаабыттарын кэннэ, төгүрүйэрдии, бэһиэн биэс аҥыы хайдыһан эрэр кэмнэригэр, биноклунан кэтээн олорон бастакы уоту аһар, японецтар сиргэ хаптас гыналлар... Кини тохтоотоҕун аайы анарааҥылара эмиэ сыылыбытынан бараллар, оччоҕо кини эмиэ ытыалыыр. Халлаан хараҥарыыта улам түргэтээн иһэр, өстөөхтөрө нэһиилэ күлүҥнэһэн көстөр буолан иһэллэр... Уйбаан пулеметунан тохтоло суох кэриэтэ ытар, сиртэн өндөппөт санааны ылынар. Ити курдук төһө өр ытыалаабыта буолла. Дискалара аҕыйаан барбыттара. Ол мучумаанын быыһынан «дьонум хаһан кэлэллэр, наһаа да хойутаатылар» диэн санаа кииртэлээн ааһар.
Онтон диската бүтэн эрдэҕинэ, эмискэ автоматтар тыастара лычыгырыыр, ол кэнниттэн «Руки вверх!» диэн хамаандалар иһиллэллэр. Өр буолбат. Пограничник нуучча уолаттара биэс японец саллааттары бу тараччы тутан блиндажка умсарыта анньан киллэрэллэр. Застава командира Уйбааны кууһан ылар, «Молодец, Иван» дии-дии саннын таптайар, илиитин бобута тутар. Онон «тыл» ыла кэлбит өстөөх разведчиктар бэйэлэрэ биһиги чаастарбытыгар «тыл» буолбуттара.
Манна булугас өйүн, хорсунун, куттамсаҕа суоҕун көрдөрбүтүн уонна оччотооҕу ити кыраныыссаҕа улахан тыҥааһыннаах балаһыанньа кэмигэр кини туппут «тыллара» биэрбит сибидиэнньэлэрэ улахан суолталаахтарын учуоттаан Иван Николаевич Москвитины бойобуой Кыһыл Сулус орденынан наҕараадалаабыттара уонна үс ый дойдутугар кэлэн сынньанарыгар уоппуска биэрбиттэрэ.
Кини уоппускаттан кэлбитин кэннэ атырдьах ыйын 8 күнүттэн Японияны утары дьиҥнээх сэрии саҕаламмыта.
Иван Николаевич Японияны кытта сэриигэ быһаччы кыттыбыта. Хайлар куораты босхолоһон, Аччыгый уонна Улахан Хинган хайаларын туораан Маньчжурияҕа Мугден уонна Порт Артуртан 80 километрдаах Огдун куораттары босхолоспута. Ол кэнниттэн советскай контрразведка командатыгар шофердаабыта. Төрөөбүт дойдутугар иэһин чиэстээхтик төлөөн тапталлаах Эҥсиэлитин хочотугар демобилизацияланан, 1947 сыллаахха күһүн эргиллэн кэлбитэ. Кэлэн баран Якутскайдааҕы культурнай-сырдатар училищены бүтэрэн Саккырыыр оройуонугар культура отделын сэбиэдиссэйинэн, онтон кэлин норуот хаһаайыстыбатын салааларыгар араас үлэлэргэ олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үлэлээбитэ.
Иван Николаевич Москвитин төрөөбүт Ийэ дойдутун көмүскүүр иһин хорсуннук охсуспут үтүөлэрин советскай правительство үрдүктүк сыаналаабыта. Киниэхэ, ити үөһэ этиллибит наҕараадаттан ураты, Маньчжурияҕа контрразведкаҕа сулууспалыыр кэмигэр ураты үтүөлэрин иһин «За отвагу» диэн онтон «За Победу над Японией», кэлин сылларга хас да юбилейнай медалларынан уонна Аҕа дойду сэриитин I степеннээх орденынан наҕараадаламмыта.
Т. Замятин