РУБРИКАТОР
ХОРСУН САЛЛААТ, ХОҺУУН ҮЛЭҺИТ
Аҕа дойду Улуу сэриитин алдьархайа Саха сирин олохтоохторун, ыалларын барыларын таарыйбыта. Хас алаас, артыал, колхуос туйгун, хоодуот, үлэһит, хоһуун уолаттара Ийэ дойдуларын саа-саадах тутан, хааннаах өстөөҕү утары сэриигэ аттаммыттара. Нам оройуонун уолаттара Саха сириттэн бир бастакынан барбыттара. Бу хорсун-хоодуот алаас, сыһыы уолаттарын кэккэлэригэр биһиги аҕабыт, эһэбит Москвитин Егор Афанасьевич баара. Аҕабыт, эһэбит Нам оройуонун Хамаҕатта нэһилиэгин Муҥур диэн алааһыгар дьадаҥы бааһынай кэргэнигэр 1909 с. төрөөбүтэ.
Уоттаах сэрии күргүөмнээн бара турар кэмигэр, 1942 с. саас, бэбиэскэ тутан сэриигэ барбыта. Челябинскай куоракка илдьэн аҕыйах хонук үөрэтэн, Москва аннынааҕы кыргыһыыга ыыппыттар. Маҥнайгы сэриигэ кыттыытын маннык кэпсиирэ үһү: «Онно этэ: сир-халлаан оргуйан, титирэстээн олороро. Уот-будулҕан ортотугар биирдэ баар буолбуппут. Миэхэ ручной пулемет туттарбыттара. Ол барахсаным өстөөхтөр атаакалаан киириилэригэр суһарыылаах сэп этэ. Өлүү-сүтүү алдьархайа. Пулемеппун, аптамаат саа курдук тутан баран, сүүрэ сылдьан аппаҕа, дьаамаҕа түһэ-түһэ ытыалаһар этим. Өстөөҕү, элбэх сүтүктээх да буолларбыт, тохтоппуппут».
Москва аннынааҕы кыргыһыылар кэнниттэн ордубут саллааттары хомуйан, саҥа дивизиялары тэрийбиттэр. Российскай Федерация байыаннай архыыбыгар бу курдук суруллубут чахчылар бааллар. «Кылгас үөрэх кэнниттэн Москвитин Егор Афанасьевич рядовой-минометчик быһыытынан 18-с артиллерийскай дивизия 42-с минометнай ротаҕа сулууспалаабыт. Ленинградскай фронт Ладога күөл таһынааҕы Искра диэн Ленинград куорат блокадатын тоҕо көтүүгэ кыттыбыт. 1943 с. тохсунньуга Красное Село уонна Гатчина куораттары босхолоспут. Ити кэиниттэн дивизиялара Карелия туһаайыытынан Кингисепп куораты босхолоспут. Ленинград — Новгород туһаайыытынан сылы быһа кырыктаах кыргыһыыларга өлөр-сүтэр ортотунан сылдьыбыт. 1944 с. кулун тутар 25 күнүттэн муус устар 25 күнүгэр дылы 532 минометнай полк 236 саллааты сүтэрдэ, ол иһигэр 7 саллаат сураҕа суох сүттэ диэн сүтүктээхтэр исиииһэктэрэ диэн кумааҕыга суруллубут. Олор кэккэлэригэр Москвитин Егор Афанасьевич сурулла сылдьар. Минометнай расчет бомба түһүүтүгэр аҥардара өлбүт, атыттара бааһыран сыттахтарына, ньиэмэстэр тутан ылан үүрэн илдьэ барбыттар. Сарайга хаайбыттарын кыл-мүлчү түүн күрээбиттэр. Хас да хонугунан бэйэлэрин дьоннорун булан салгыы сэриилэспиттэр. Выборг, Нарва, Таллин куораттары босхолоспут. Прибалтиканы босхолооһун кэнниттэн 18-с дивизия 2-с Белорусскай фроҥҥа бэриллибит. 1945 с. тохсунньутуттан Млавско-Эльбингскэй операцияҕа Насельск куораты босхолооһуҥҥа, Илиҥҥи-Померанскай операцияҕа Румельсберг, Кезлин, Штольп, Грудзендз, Нойштадт, Гдынь куораттары босхолоһон, Европа дойдуларын босхолуур кырыктаах кыргыһыыларга кыттан Берлин оборонатын урусхаллааһыҥҥа уонна Берлин куораты ылыыга сэриилэспит».
Аҕабыт сэрии туһунан улаханнык кэпсээбэтэ үһү. Нам улууһун, Хамаҕатта нэһилиэгин Ытык киһитигэр, тыыл уонна үлэ ветерана Киргиэлэй Куокарапка маннык сэһэргээбитэ үһү:
«Москва аннынааҕы кыргыһыылар кэннилэриттэн ордубуттары хомуйан, үөрэтэн Ленинградскай фроҥҥа ыыппыттара. Улаханнык бааһыраат эмтэнэн, Киров куораты көмүскүүр сэриигэ кыттыбытым. Онно атахпар бааһыран эмтэнээт, бэйэм ротабар кэлэн, сэриилэһэ сылдьан, аны сүнньүбэр таптарбытым. Эмтэнээт, көрдөһөммүн бэйэм ротабар төннүбүтүм. Ити дьоммун кытта сэрии ортотунан Прибалтика Таллин куоратын уһуннук сэриилэһэн босхолообуппут. Бу кэнниттэн ньиэмэстэри үтүрүйдэр үтүрүйэн, Европа дойдуларынан кыайыыттан кыайыыга кынаттанан, фашистар киин куораттарыгар Берлиҥҥэ тиийбиппит. Онно биһиги аармыйабыт модун күүстэммитин кэрэхсии көрбүппүт. Катюшаларбыт уотунан уһааран күргүөмнээх ытыылара ньиэмэстэри үрүҥ харахтарын өрө көрдөрбөт этэ. Берлини ылыы кырыктаах кыргыһыыларыгар өлүү-сүтүү алдьархайдааҕа. Сэрии уотун ортотунан ааспыт, биир иһиттэн аһаабыт, биир шинель анныгар сыппыт доҕотторум өлөллөрө кыһыылаах, хараастыылаах да баҕайы этэ. Араас омук уолаттара бары бииргэ сарын-сарыммытыттан өйөнсөн Ийэ дойдубутун көмүскүү сырыттахпыт дии. Харса да суох, хорсун уолаттар этилэр. Кыайыы буолуо 3 хонук иннинэ уҥа атахпын тосту ыттаран сыттахпына, аны мас сууллан түһэн илиибин, ойоҕосторбун тоһуппута. Өйбүн сүтэрэн сыттахпына, аны буулдьа уҥа хомурҕаммын тосту көтөн тахсыбыт этэ. Төһө өр сыппыппын билбэппин. Арааһа, онно өлбүтүнэн ааҕан миигин «сураҕа суох сүттэ» диэн биллэрэ сылдьыбыттара быһыылааҕа. Ити ыарахан бааһырыы кэнниттэн госпитальга 11 ый устата сыппытым. Байыаннай быраастар барахсаттар үчүгэйдик көрөн-истэн, эмтээн-томтоон, үтүөрдэн атахпар туруорбуттара».
Бу уһун, унньуктаах, сындалҕаннаах сэриигэ хаста да бааһырдар, хос-хос сэриигэ киирэн хорсуннук, дьоруойдуу сэриилэспитин кини элбэх бойобуой уордьана уонна мэтээллэрэ туоһулууллар. Ол курдук: «Кыһыл сулус» уордьан, «Хорсунун иһин», «Москва куорат кыргыһыыта», «Ленинград куорат көмүскэлэ», «Прибалтиканы босхолооһун», «Белоруссияны босхолооһун», «Берлини ылыы» уо.д.а. Аҕа дойду сэриитин хорсун, дьоруой саллаата, Дьөгүөр, икки баттыктаах, түөһүгэр «Кыһыл сулус» уордьаннаах, 10 мэтээллээх төрөөбүт-үөскээбит Хамаҕаттатыгар 1946 с. саас тыыннаах эргиллэн кэлбитэ. Дьөгүөр элбэх мэтээллээҕин иһин биир дойдулаахтара таптаан Мэтээллээх Дьөгүөр диэн аат иҥэрбиттэрэ.
Аҕабыт Дьөгүөр дьадаҥы кэргэнигэр төрөөбүт буолан, кыра эрдэҕиттэн тэтиэнэх, сытыы-хотуу уол туох да үлэттэн чаҕыйбат, барытыгар харса суох ылсан иһэр буолан, үлэни таптыы, олоҕун аргыһа оҥосто улааппыт. Кини хайдах курдук бурдук быһыытыгар, хомууругар таһаарыылаахтык үлэлиирин, от охсорун, бугул туруорарын, күрүө оҥорорун көрбүт дьон номох гынан билиҥҥэ дылы кэпсээн оҥостоллор. Кини үлэлиирин илэ хараҕынан көрбүт Киргиэлэй Куокарап кырдьаҕас маннык ахтар: «Бииргэ үөскээбит үөлээннээхтэрэ Дьөгүөр олус үлэһитин, киһи эрэ тэҥнэспэт туттуулааҕын туһунан сөҕөн-махтайан кэпсииллэрин истэр этим. Ол курдук, бурдук хомууругар, самоскид түһэрэн иһэр учурбаларын сонно тута баайа охсо-охсо сосулуомнаан иһэрэ. Аны бааһына бурдуга быстарыллан бүтүүтүгэр, самоскидтаах киһи аттарын салайан бааһынаттан эргиллэн тахсарыгар, бааһына аанын аһан тоһуйан турар буолара диэн бииргэ үлэлээбит доҕотторо, кини итинник мэлдьи сыыдам туттунуулааҕын сөҕөн кэпсииллэрэ. Сайын от үлэтигэр туттара-хаптара түргэнэ, сыыдама, олох сүүрүүнэн сылдьан үлэлиирэ. Икки атынан мустарыллыбыт оту утары бугуллаан, күҥҥэ 300 бугулу туруорара, дьэ, чахчы, хас да киһи үлэтин биирдэ толорор, үлэлиир дьиҥнээх саха Стаханова этэ.
1948-58 сс. хотуурунан от охсуутугар иннигэр кими да түһэрбэтэҕэ. Мэтээллээҕи баһыйар охсооччу Намҥа биэс уон сылтан бэттэх үескээбэтэҕэ. Кини күн аайы лэбиргэччи балтараа гектар сири окко омурҕаҥҥа охсор эбит. Суолун кэтитэ балтараа саһаан (3 м). Ылларыыта ортотунан балтараа уллуҥах (40 см). Көнөтүк туттан 11-х Буускап хотуурунан хайдах эрэ хааман эрэр курдук олох холкутук, кудуххайдык, олус киэҥник тэлэн, ыраастык охсоро. Көрүөххэ үчүгэй да этэ. Кини күн аайы косилка охсор сирин нэлэс гыннарара. Ол аата 3,5 га сири охсоро. Салбаҥҥа сылдьан Мэтээллээҕи көрөн сохпүтүм, киһи дэбигис ханан да чугаһаабат хоннохтоох охсооччута этэ. Биирдэ колхуоһум председателэ Москвитин Николай Николаевич Орто Арыыга от охсо сылдьарбытын көрө ыҥыыр атынан киирэн, Мэтээллээх кэнниттэн ат хаамыытынан батыһан испитэ. Онно Дьөгүөр барахсан охсубутун кубулуппакка бара турбута. От охсоругар ырбаахытын устан сыгынньахтаммытыгар көрдөхпүнэ, этэ-сиинэ толорута, быыппастыгас былчыҥнааҕа, харыта модьута сүрдээҕэ. Ити курдук Москвитин Егор Афанасьевич — Мэтээллээх киһиттэн ураты күлүмэх-күлүмэх туттуулаах, куруук сүүрүүнэн сылдьан үлэлиир, хаарыаннаах киһи олорон ааспыта».
Аҕабыт, эһэбит сэрии кэннинээҕи сылларга эйэлээх-дьоллоох олоҕу уһансыыта, өр кэмҥэ бары үлэҕэ таһаарыылаахтык үлэлээбитин үрдүктүк сыаналаан Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун бочуотунай грамотатынан иккитэ наҕараадаламмыта.
Бүгүҥҥү ыраас халлааннаах, дьоллоох олохпут кэлэрин туһугар тыыннарын харыстаабакка, саа-саадах тутан уоттаах сэриигэ сылдьыбыт саллааттарга уонна Кыайыы туһугар аччыктыыры аахыбакка, утуйары умнан туран, икки хараҥаны ыпсаран туран үлэлээбит, олох бары ыараханын көрсүбүт тыыл ветераннарыгар, сэрии оҕолоругар билиҥҥи көлүөнэ ыччат дьоно сиртэн халлааҥҥа тиийэ сүгүрүйэбит уонна махтанабыт.
Оҕолоро, сиэннэрэ, хоссиэннэрэ