РУБРИКАТОР
БИИР ЫАЛТАН — ТҮӨРТ БУОЙУН
Түөрт убай-быраат Иван, Николай, Евтропий, Василий Марковтар тустарынан кэпсээри, бииргэ төрөөбүт балтыларыгар Сидорова Ольга Моисеевнаҕа уониа чугас аймахтара билигин бочуоттаах сынньалаҥҥа олорор Вннокурова Анастасия Петровнаҕа сылдьыталаан тугу билэллэрин сурастым.
Оччолорго Марковтар Куһаҕан Ыал алааһыгар Эбэҕэ, «Кыһыл Эбэ» диэн артыалга күүстэрэ кыайарынан, сүрэхтэрэ этэринэн үлэлээн-хамсаан олорбуттара. Аҕалара Моисей Алексеевич кэргэнинээн Степанидалыын түөрт уолу, икки кыыһы төретен дьон оҥортообуттара.
Уолаттар саастарын ситэн дьон сиэринэн утуу-субуу ыал буолан, дьиэ-уот тэринэн барбыттара. Улахан уол Иван, Куһаҕан Ыал нэһилиэгэр сылгыһытынан үлэлиирэ. Кини Кыһыл Ынахсыт колхоз чилиэнэ этэ. Бастыҥ үлэлээх сылгыһыт буолан үгүстүк таҥаһынан-сабынан бириэмийэлэнэрэ, махтал сурук ылара. Иван, Эбэҕэ дьонугар сотору-сотору ыалдьыттыыра. Киэҥ сир киһитэ буолан кэһиилээх-тутуулаах сылдьара. Иккис уол Николай, онтон Евтропий ыал буоланнар төрөөбүт алаастарыгар Эбэҕэ олорбуттара. Сайынын оттоон көхсүлэрин көлөһүнэ күн уотугар килбэҥниирэ, кыһынын мастаан сүгэлэрин уга эрчимнээхтик салгыҥҥа күөрэҥниирэ. Колхоз бастыҥ тутаах дьоно буолбуттара. Кыра уол Василий түөрт кылааһы бүтэрэн, «Кыһыл Эбэҕэ» суоччутунан, кэлин сельсовекка секретарынан үлэлээбитэ.
1941 сыл бэс ыйын 22 күнэ үүммүтэ. Ийэ дойду көмүскэлигэр бастакы хомуур саҕаламмыта. Ити сыл сайыныгар кыра уол Василий убайынаан Николайдыын ат миинэн, андаҕар этэн, алгыс тылын истэн, төрөөбүт-үөскээбит эбэлэрин ытык буорун өрүкүтэн тумул тыаҕа киирэн алаастан сүппүттэрэ. Кимтэн да сурах-садьык суох этэ. Бүтэй кэтэһии. Ийэлээх аҕа сүрэхтэрэ ньүөлүйбэхтиирэ, тугу эрэ саамай ынырыгы истиэхпит диэн куруутун дьик-дьах сылдьаахтыыллара. Сүрэхтэрин бааһа ситэ оһо илигинэ аны Иваннаах Евтропий сэриигэ барар бэбиэскэни туппуттара. Ити 1942 сыл сааһыгар этэ. Иван ыалдьан өлбүт кэргэнин Софьяны кистээт өһү-сааһы ситиһэ, адьырҕа өстөөхтөрдүүн хабыр кыргыһыыга аттаммыта. Икки уолларын сүтэрбит, икки уолларын уот сэриигэ атаарбыт кырдьаҕас ийэлээх аҕа оччотооҕу ыар санааларын тыл күүһүнэн этэр күчүмэҕэй. Сэрии толоонуттан Евтропийтан эрэ биир төгүл сурук кэлбитэ.
Евтропий мина оскуолкатыгар тииһин, сынааҕын көҥү тэптэрэн, госпиталга эмтэнэн үтүөрбүтүн туһунан суруйбут, салгыы Арҕаа фроҥҥа барабын диэбит. Ол кэнниттэн сотору буолаат 1942 с. Ржев куорат иһин хаан тохтуулаах киирсиигэ хорсуннар өлүүлэринэн өлбүтүн туһунан дьонугар хара сурук кэлбитэ. Иван, Николай, Василий сураҕа суох сүппүттэрин туһунак биллэрии сэрии бүппүтүн кэннэ кэлбит. Сурах-садьык суоҕа, уолаттар ликбез эрэ үөрэхтээхтэриттэн, эбэтэр ол суостаах кэмҥэ түгэн булбаттарыттан, уһаабакка бастакы уокка охтубут буолуохтарын сөпкө дылы. Ыал буолбут үс уолтан хаан хабан биир да оҕо хаалбатаҕа хомолтолоох. Ол эрэн кинилэр бииргэ төрөөбүт балтылара Ольга Моисеевна бэйэтин уолаттарын Иван, Василий диэн ааттаталаан убайдарын ааттарын үйэтиппитэ үөрүүлээх. Ольга Моисеевна өссө маннык ахтар: Куһаҕан Ыал нэһилиэгин киһитэ Семенов Григорий Егор ич Василийы кытта сэриигэ бииргэ сылдьыбыт, Харьков куорат туһаайыытыгар сэриилэһэ сылдьан снаряд оскуолкатыгар түбэһэннэр Семенов атҕар бааһыран дойдутугар эргиллибит, оттон Василий төбөҕө табыллан онно өлбүтүн туһунан уйадыйан туран кэпсиирин истэр эбиттэр.
К. Еремеев