РУБРИКАТОР
ЫРЫА АРГЫСТААХ
Дьээ-буо, дьээ-буо,
Дойдум сирин дьонноро,
Ытык Эбэ ыаллара,
Дорообото тутуҥ!
Ийэ сирбит иччитэ
Эрбэдэһин Куо эмээхсин,
Буор сирбит тойоно
Муостаах Болдьу оҕонньор
Күн диэки көччүйүҥ,
Илин диэки эргиллиҥ, -
Киргиэлэй төрөөбүт-үөскээбит Сииттэтин сиригэр тиийдэҕинэ, үөрэн-көтөн, сүргэтэ көтөҕүллэн, өрөөбүт уоһа өһүллэн, сити курдук диэн ыллаан-туойан эҥсэлитээччи. Оччоҕуна, дьэ, сүрэҕэ-быара сымнаан, санаата-дуола астынан, ааспыт кэмнэрин айгыста ахтар.
1930 сыллаахха тэриллибит 21 хаһаайыстыбалаах Кирилэ туос табаарыстыбаҕа комсомолец уол суотчуттаабыта. Кэлин Энгельс аатынан колхоз үөскээн, 1936 сылтан бырабылыанньа председателиэнэн талыллан, колхоз чахчы коллективнай хаһаайыстыба буола бөҕөргүүрүгэр үгүс сыратын биэрбитэ.
Оччотооҕута наар көлө-илии күүһүнэн үлэ этэ. Ол эрээри саҥа дьоллоох олох көнүл күнүн көрбүт дьон-сэргэ экчи этинэн-хаанынан бэринэн, сүрэҕинэн итэҕэйэн, өрөйөн-чөрөйөн туруммут буолан, от-мас бэлэмэ, сүөһү-ас көрүүтэ кэмигэр бүтэн-оһон иһэрэ. Норуот олоҕун уйгута, культурата дьулуурдаахтык дьэ үүнэн-сайдан истэҕинэ, от үлэтин үгэнигэр өрт уота уһуурарын курдук, Улуу сэрии уота күүдэпчилэнэн турбута. Кини ходуһаҕа от охсо турдаҕына, ыксаллаах бэбиэскэни аҕалан туттарбыттара.
Аалай күөх опорбун
Аргыый тэлэн тахсаммын.
Хотуурбун, кыстыкпын хомунан
Дьиэбэр тиийэн кээлтим.
Хаар маҥан баттахтаах
Күн күбэй ийэкэм
Итии чэйин испитим,
Иһирэх тылын истибитим.
Өргөстөөх тылы туойдубут,
Уот күрүлгэн сэриини
Умуорса биһиги бардыбыт,
Күн Ленин дьонноро, —
сити курдук диэн этэн-тыынан, ыллаан-туойан арахсыбыта 1941 сыл атырдьах ыйын 27 күнүгэр төрөөбүт ийэ түөлбэтиттэн отчут Киргиэлэй Корякин. Биир колхозтан, Сииттэ нэһилиэгиттэн, 23 саамай турук дьон ыггырьшлыбыттара. Олортон сэттиэйэҕэ баас-үүт буолан эргиллибитэ.
Сэрии уотугар бастакы сүрэхтэниитэ 1942 сыл тохсунньу 5 күнүгэр Сталинградскай фроҥҥа буолбута. Бэһис армия 79-с стрелковай полкатын 1.89-с отдельнай противотанковай. дивизионугар 45 миллиметрдээх орудиеҕа наводчигынан, сатыы сэриини кыта бииргэ, сору-муҥу муннунан солоон, эрэйи эҥэринэн тэлэн сылдьыбыта.
Артиллеристар сыаллара пехотаҕа суол солооһун, өстөөх бөҕөргөтүнүүтүн, хорҕойор сирин тоҕута ытыалааһын, тыыннаах күүһүн суоһарыы этэ. Ардаҕы-тыалы тыыран, бадарааны-маары ньырыылаан, ууну-тыаны ортотунан соһон-сыһан болгуо тимир пушканы эт санныгынан илдьэ айаннааһын ыарахан суол этэ. Ол иһин этэн эрдэхтэрэ, сэрии диэн син биир үлэ, үлэ буолан баран дьулааннааҕа, ынырыктааҕа диэн. Ким дьүккүөрдээх, сүрэхтээх, сындалыйбат иҥиирдээх - ол кыайар. Сэриилэһэ үөрүйэҕинэн, дьэбир дьиссипилиинэтинэн, харса-хабыра суоҕунан, килиэ куйах техникалааҕынан, кырдьыкда, инчэҕэй эттээх тулуйан өрө көрбөт, утарыласпат өстөөҕүн - немецкэй фашизмы - коммунист партия, Ленин идеяларыгар иитиллэн буспут-хаппыт советскай буойуннар эрэ үлтү сынньар, үрүҥ сүнньүн анньар, кыайар-хотор кыахтаахтара.
«Сир былаһын тухары киһи хаана өрүс уута буолан устубута, өлбүт киһи өлүгэр киһи кыайан хаампат буолара. Биһиги Волга өрүһү туораан баран немецтэри кытта булкуһа сылдьан өлөрсүү буолара, дьиэттэн дьиэҕэ сөрөнө сылдьан. Ити Сталинград куоракка биһиги армиябыт өстөөҕү хоту-соҕуруу өттүттэн төгүрүйэ сатыыллара. Биһиги ити бириэмэҕэ куорат илин. өттүнэн тоҕу анньан киирэ сатыырбыт да, өстөөх контратакатыгар түбэһэн, иннибитинэн-кэннибитинэн хамсыы сылдьан уулуссанан-дьиэнэн сэриилэһэрбит. Ол эгшзодтартан манныгы. кэпсиэхпин сөп» - диэн ахтан барааччы Григорий Афанасьевич.
Кини кэпсиэҕэ, кырдьык да, муҥура суох үгүс буоллаҕа. Хаста-хаста өлүү айаҕын өҥөйөн төннүбүтүн киһи ааҕан да сиппэт. Ол. Сталинград ытык буоругар бииргэ төрөөбүт бырааттара Сэмэн уонна Дьөгүөр өстөөх соллоҥноох буулдьатыттан охтубуттара. Ол. аһыыга-абата төһөлөөх сүрэҕи-быары салаабыта-умаппыта буолуой. Түөрт төгүл ыараханнык арааниьы буолбута. Госпитальтан үтүөрэи тахсаат эмиэ или уот кирбиигэ төннөн иһэрэ. Ити алдьархайдаах быһылааннаах сырыыларга, тимир кытта ууллуох сыралҕаннаах хапсыһыыларга Ийэ дойдуга муҥура суох таптал, төрүт буорун минньигэс ахтылҕана, өстөөххө булгуруйбат өһүөн, нуучча ньургун бэртэрин, араас омук уолаттарын доҕордуу көмөлөрө-өйөбүллэрэ күүс-уох угара, дурда-хахха буолара.
Уонна өссө Киргиэлэй билигин да биири уйадыйа ахтар: ол сахалыы тойук, сахалыы ырыа! Походтар быыстарыгар, арыт атаака да аҕырымнаан ылар кэмигэр кини пушкатын, лафетыгар, хоруорбут танка өһүллүбүт тиһилигэр да буоллун, атаҕын оллооннуу ууран олоро түһээт, ахтылҕанын таһаара сахалыы ыллаан доллоһутара.
Ону доҕотторо барахсаттар, тылын да өйдөөбөтөллөр, сүрэхтэринэн билгэлээн, сэрэйэн эмиэ бииргэ санаарҕаһаллара, тэҥҥэ долгуйаллара. От охсон сайгыта турар улуу дьолун иһин, түптэлээх алааһыгар төннөн тиийэр өрөгөй үөрүүтүн иһин уонунан төгүл уоҕуран эмиэ өлөр-тиллэр хапсыһыыга киирсибитинэн барара. Баҕар ол ырыата да алгыс буолан, кинини өлүү чупчурҕан буулдьатыттан араҥаччылаабыта буолаарай диэн киһи саныах курдук.
Сталинград, Ростов, Курскай-Орел туһаайыылара, Киев, Ленинград, Прибалтика государстволара, омук буора Ханна-ханна тиийбэтэҕэй-түгэммэтэҕэй, саха буойун уолана! Сэриини өстөөх арҕаҕар, Берлин анныгар, түмүктээбитэ. Ол тухары төһөлөөх сору-муну көрбүтүн, аччыктаабытын-ааспытыи, үтүөкэннээх үгүс да доҕотторун сүтэрбитин ким ааҕан тургутуо баарай. Кини бойобуой суоллара «Кыһыл Сулус» орденынан, «Бойобуой үтүөлэрин иһин» уонна да атын үгүс медалларынан бэлиэтэммитэ.
Григорий Афанасьевич сэриилэспит суолун туһунан, күндү ааҕааччы, эн «Вклад народов Якутии в деле победы» кинигэ бастакы томугар, Сунтаар оройуонун Акана аҕыс кылаастаах оскуолатыи кыһыл суолдьуттара хомуйан суруйбут «Буойуннар кэс тылы этэллэр» кинигэлэригэр булан сиһилии ааҕыаххын сөп. Хаһыаттарга эмиэ элбэхтик тахсыбыта.
Кини сэрии кэнниттэн сүүрбэччэ сыл үп салаатыгар дьүккүөрдээхтик үлэлээбитэ. «Отличник финансовой работы» бочуоттаах ааты ылбыта. Сэриигэ этин-хаанын сэймэктэппит буойун охсуһуу толоонугар үйэ-саас тухары хаалбыттар сырдык кэриэстэрин хаһан да умнубат. 1969 сыллаахха төрөөбүт нэһилиэгиттэн сэриигэ баран өлбүттэр, алтан сэргэни анньыбатах, алаһа дьиэни туттубатах барахсаттар, кэриэстэрин үйэтитэн, өйдөбүнньүк сэргэни алҕаан-силээн, үгэһинэн ыллаан-туойан туруортарбыта. Ол үс томторҕолоох толуу чиргэл сэргэҕэ 23 буойун аатын дьэрэлэччи быстарбыта. Олохтоохтор ити иһин Григорий Афанасьевичка дириҥник махтаналлар, сылаас тылынан ахталлар.
Г. А. Корякин 1965 сылтан булчуттар уонна балыксыттар оройуоннааҕы обществоларын председателэ, РСФСР булчуттарын уонна балыксытгарын обществотын бочуоттаах чилиэнэ пятилетка, социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕын Знактарынан хаста да наҕараадаламмыта. Тэрилтэ республика көһөрүллэ сылдьар Кыһыл знамятын бастайаанна илдьэ хаалар чиэскэ тигистэ.
Айылҕа харыстабыла государственнай суолталаах тыын дьыала буоларын кини дьиҥнээхтик өйдүүр буолан, 1976 сыллаахха, дьулуһан туруорсан, Кэбээйи уонна Нам ыпсыыларыгар, Ханчалы үрэх төрдүгэр, Чаалаҕан диэн сиргэ апал булт базатын тэрийтэрбитэ. Бу бүтүн ресиубликаҕа да сонун дьыала этэ. Булчуттар хонор, сынньанар 20 миэстэлээх дьиэлэрэ тутуллубута, булт араас тэрилэ бэлэмнэммитэ.
Ханчалы үрэх кэрэ кытыла, булда-аһа былыргыттан дьону абылыыра. Бу киэҥ нэлэмэн сир бүтэйэ-хаһаага суох турбута. Сүүһүнэн мотуордаах оҥочолор тоҕуоруһаннар куһун, куобаҕын, отонун үрдүттэн үлтү тэпсэллэрэ. Браконьердар үүнэ-тэһиинэ суох барбыттара. Олору уодьуганныырга, бохсорго эппиэттээх егердэр диэннэр анаммыттара.
Дьэ, бу Ханчалы үрэх Өлүөнэ эбэҕэ түһэр киэҥ хочотугар булт арааһа ууһуур, сир аһын эгэлгэтэ сиҥнэ үүнэр. Ол да иһин таптаан туойар буоллаҕа:
Чаалаҕаным базата
Нуолур солко тыалардаах,
Халыҥ ойуур хаһаастаах,
Хагдарыйбат ачалаах.
Сайа үрэр салгыннаах,
Хатыҥ чараҥ алардаах,
Ото-маһа оһуордаах,
Хоойго-быарга хорҕотор
Хаптаҕаһа ханыылаах,
Отон уга ойуурдаах,
Чаалаҕаным базата
Үөрүү-көтүү кииннэммит,
Үрдүк биэрэк аартыгар
Күлүмүрдэс дьиэлэммит.
Григорий Афанасьевич олоҕун хас үөрүүлээх да, хомолтолоох да бэлиэ түгэннэрин ырыа гынан ыллыыр иһиттэн бэйэтэ этиилээх курдук киһи. Кини ырыалара оһуор-дьарҕаа норуот тыллаахтар, кырааската суох остуол курдук судургулар, истиҥнэр. Ылланар матыыптарын эмиэ бэйэтэ булан айар. Саха оҕуһун мииннэ да ырыаһыт диэбиттии, сороҕор онтуката тутатына бэйэтиттэн бэйэтэ төрөөн тахсан кэлэр. Онон матыыптара да дьигг сахалыы народнай хабааннаахтар, дьэ-буо дэгэттээхтэр, оһуокайдыы олуктаахтар. Ырыаларын сыҥаах баттанан олорон ис-иһиттэн долгуйан, арыт, бэл, ытамньыйа манньыйан, эмиэ бэйэтэ толорооччу. Адьас оҕо сааһьптан оннук кини ырыа абын иһигэр иггэринэн үөскээбит киһи. Мин, арыт сыл сааны эспэтэрбин да, усунуоспун көтүппэккэ төлүүрбүнэн, саатар, булт обшествотын чилиэнэ киһи, ордук айьшҕаҕа, көтөр-сүүрэр туһунан ырыа.тарын кэрэхсээн истэбин. Кырдьык да, эдэригэр кылыһахтаах тардыылаах, оонньотуулаах куоластаах дьоһуннаах ырыаһыт киһи сорсуйбутун итэҕэйэбин.
Оҕонньор барахсан ырыа аргыстанан олоҕун уһун ньууругар отчут, булчут, буойун ыраас суолун ырьыыччы ууран кэллэ. Ырыаны таптыыр киһи ол аата олоҕу таптыыр, өрүү кырдьыбат дууһалаах буолар.
Оһуо-оһуо оһуокай,
Эһиэ-эһиэ эһиэкэй!
Икки улуус быыһыгар,
Улуу өрүс эҥэригэр,
Оҥоһуулаах миэстэҕэ
Окумалтан олуһан,
Оһүокайдыыр оонньуутту
Олохтуоҕуҥ, оҕолоор!
Чэгиэн-чэбдик эрдэххэ
Тэйэн-тэбэн биэриэҕиҥ,
Оһуокайдыыр оонньууга
Оҕонньордуун киирдиннэр:
Эһиэхэйдиир оонньууга
Эмээхсинниин кэллиннэр.
Эгэлгэлээн эттэххэ,
Олоҥхолуу туойдахха,
Олус үтүө миэстэҕэ,
Орто туруу дойдуга
Удьуор саха дьонноро
Уруу-тарыы тардыһан
Олохсуйан. олорбуттар!
Күннүктээх сирдэртэн
Көрө-оилэ кэлбит,
Кубэй хотун ийэлэр,
Айгыр-силик аҕалар,
Иллээх Ийэ дойдубут
Барҕа баайын харыстыыр
Ытык ыйаах суруллан,
Көстөр күнүм анҥыгар,
Көй салгын тыыныгар
Көмүс уйа туругурдун,
Көтөр-сүүрэр үөскээтин
Этэн бүггүм эпиэкэй,
Оонньоон бүттүм оһуокай!
Бу булт базатыгар, Чаалаҕаҥҥа эгатит эһиэкэйэ. Оҕонньор манан бүппэт. Кылбатыспыт Улуу Кыайыыта, түбүгүрбүт түбүгэ, бар дьонугар махтала, аан далбар айылҕа ийэҕэ таптала, алгыстаах ырыата оҕолоругар, сиэннэригэр ууһуу, салҕана туруо.
Н. Рыкунов