РУБРИКАТОР
ДЬОНУН-СЭРГЭТИН БЫЫҺААРЫ
Быйыл Улуу Кыайыы 65 сылын киһи аймах барыта үөрэ-көтө көрсөр.
Мин эһэм, Корякин Григорий Афанасьевич, бу Кыайыыны аҕалсыбыт дьоннортон биирдэстэрэ. Эһэм хорсуннук сэриилэспитин туһунан мин сиэнэ ахтыы суруйабын.
Кини 1907 с. Кэбээйи оройуонун I Сииттэ нэһилиэгэр дьадаҥы бааһынай кэргэҥҥэ төрөөбүт. Армияҕа барыан иннинэ 1936 сылтан бырабылыанньа председателинэн талыллан, хаһаайыстыба бөҕөргүүрүгэр үгүс сыратын биэрбитэ.
Оччотооҕуга наар көлө-илии күүһүнэн үлэ этэ. Ол эрээри саҥа дьоллоох олох көҥүл күнүн көрбүт дьон-сэргэ экчи этинэн-хаанынан бэринэн, сүрэҕинэн итэҕэйэн, өрөйөн-чөрөйөн туруммут буолан, от-мас бэлэмэ, сүөһү-ас көрүүтэ кэмигэр бүтэн-оһон иһэрэ. Норуот олоҕун уйгута, культурата дьулуурдаахтык дьэ үүнэн-сайдан истэҕинэ, от үлэтин үгэнигэр өрт уота өрө уһуурарын курдук, Улуу сэрии уота күүдэпчилэнэн турбута. Кини ходуһаҕа от охсо турдаҕына, ыксаллаах бэбиэскэни аҕалан туттарбыттара. Ону эһэм маннык хоһоонунан эппит:
Аалай күөх отторбун
Аргыый тэлэн тахсаммын,
Хотуурбун кыстыкпын хомунан
Дьиэбэр тиийэн кээлтим.
Хаар манан баттахтаах
Күн күбэй ийэкэм
Итии чэйин испитим,
Иһирэх тылын истибитим.
Өргөстөөх тылы туойдубут,
Уот күрүлгэн сэриини
Умуорса биһиги бардыбыт,
Күн Ленин дьонноро, -
ити курдук этэн-тыынан, 1941 сыл атырдьах ыйын 27 к. ийэ түөлбэтиттэн сэрии хонуутугар аттаммыта.
Сэрии уотугар бастакы сүрэхтэниитэ 1942 с. тохсунньу 5 к. Сталинградскай фроҥҥа буолбута. Бэһис армия 79-с стрелковай полкатын 189-с отдельнай противотанковай дивизионугар 45 мм орудиеҕа наводчигынан, сатыы сэриини кытта бииргэ, сору-муҥу муннунан солоон, эрэйи эҥэринэн тэлэн сылдьыбыта.
Эһэм эдэригэр модьу-таҕа, бэйэтин кыанар киһи эбитэ үһү. Ол курдук, кини ыарахан ыйааһыннаах дьааһыктары чэпчэки баҕайытык тутарын көрөн командира: «Артиллерияҕа дьэ маннык дьон наадалар», - диэбит.
Фашистскай халабырдьыттар хайыы-үйэҕэ Сталинградка чугаһаан эрэллэрэ. Ол саҕана эһэм Волга эбэ хотун хаҥас биэрэгэр күнүстэри-түүннэри окуопаҕа сыппыта ыйтан ордубут. Күн аайы ардыыра, онтон инчэҕэй хаар тохтоло суох түһэрэ. Онон окуопалара тобуктарыгар диэри уунан туолара. Ньиэмэс тохтоло суох ытыалыыра, буомбалыыра. Тыас-уус, уот холорук дэлби тэбии, умайыы, мэктиэтигэр сир ийэ барахсан дьиһигийэр, ынчыктыыр курдуга. Соччонон саллааттар өйдөрө-санаалара тыыйыһыран, тапталлаах төрөөбүт дойдуларын көмүскүүр уол оҕо окко түспүт анала буоларын дириҥник өйдөөн, өлөрүн уонна бааһырары аахсыбакка тураннар, дьиҥ-чахчы хорсуннук кыргыспыттар. Сталинград ытык буоругар бииргэ төрөөбүт бырааттара Сэмэн уонна Дьөгүөр өстөөх соллоҥноох буулдьатыттан охтубуттара. Ол аһыыта-абата төһөлөөх сүрэҕи-быары салаабыта-умаппыта буолуой?! Кини түөрт төгүл ыараханнык араанньа буолбута. Госпиталтан үтүөрэн тахсаат, эмиэ илин уот кирбиигэ төннөн иһэрэ. Уот кутаа сэриигэ сылдьар кэмигэр кый ыраах дойдуттан биирдэ эмит сурук кэллэҕинэ олус күндү буолара.
Эһэм Григорий Афанасьевич сэрии ыар содулларын үгүстүк кэпсиирэ: «... Сир былаһын тухары киһи хаана өрүс уута буолан устубута, өлбүт киһи өлүгэр киһи кыайан хаампат буолара. Биһиги Волга өрүһү туораан баран ньиэмэстэри кытта булкуһа, дьиэттэн дьиэҕэ сөрөнө сылдьан өлөрсүү буолара. Ити Сталинград куоракка биһиги армиябыт өстөөҕү хоту-соҕуруу өттүттэн төгүрүйэ сатыыллара. Биһиги ити бириэмэҕэ куорат илин өттүнэн тоҕо анньан киирэ сатыырбыт да, өстөөх контратаакатыгар түбэһэн, иннибитинэн-кэннибитинэн сылдьан уулуссанан дьиэнэн сэриилэһэрбит».
Кини хаста-хаста өлүү айаҕын өҥөйөн төннүбүтүн киһи ааҕан сиппэт. Ол курдук, Сталинград, Ростов, Курскай-Орел туһаайыылара Киев, Ленинград, Прибалтика государстволара, омук буора...
Сталинград көмүскэлин иһин итинник киирсии уһун кыһыны быһа буолбут. Бу норуот номоҕор киирбит куорат иһин геройдуу кыргыспытын туоһулуур «Кыһыл Сулус» уордьан кини кэтит түөһүн киэргэппитэ уонна өссө биири эһэм уйадыйа ахтара: ол сахалыы тойук, сахалыы ырыа! Походтар быыстарыгар, арыт атаака да аҕырымнаан ылар кэмигэр кини пушкатын лафетыгар, хоруорбут тааҥка өһүллүбүт тиһилигэр да буоллун, атаҕын оллооннуу ууран олоро түһээт, ахтылҕанын таһаара сахалыы ыллаан долоһутара. Ону доҕотторо барахсаттар, тылын да өйдөөбөтөллөр, сүрэхтэринэн билгэлээн, сэрэйэн эмиэ бииргэ санаарҕаһаллара, тэҥҥэ долгуйаллара.
Ол кэннэ от охсон сайгыта турар улуу дьолун иһин, түптэлээх алааһыгар төннөн тиийэр өрөгөй үөрүүтүн иһин уонунан төгүл уоҕуран туран эмиэ өлөр-тиллэр хапсыһыыга киирсибитинэн барара.
Григорий Афанасьевич сэриилэспит суолун туһунан «Вклад народов Якутии в деле победы» кинигэ бастакы томугар булан ааҕыахха сөп. Хаһыаттарга эмиэ элбэхтик тахсыбыта. Кини бойобуой суоллара «Кыһыл Сулус» уордьанынан, «Бойобуой үтүөлэрин иһин» уонна да атын мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
Ити курдук араас быһылааннарга түбэһэн, өлүү-сүтүү аргыстаах кыргыһыы хонууларын туораан эһэм, Григорий Афанасьевич, алаһа дьиэтигэр эргиллэр. Кини сэрии кэнниттэн үп салаатыгар дьүккүөрдээхтик үлэлээбитэ. «Отличник финансовой работы» бочуоттаах ааты ылбыта.
1969 с. төрөөбүт нэһилиэгиттэн сэриигэ баран өлбүттэр, алтан сэргэни анньыбатах, алаһа дьиэни туттубатах барахсаттар, кэриэстэрин үйэтитэн, өйдөбүнньүк сэргэни алҕаан-сэлээн, үгэһинэн, ыллаан-туойан туттарбыта. Ол үс томторҕолоох толуу чиргэл сэргэҕэ сүүрбэ үс буойун аатын дьэрилэччи быстарбыта. Олохтоохтор ити иһин Григорий Афанасьевичка дириҥник махтаналлар, сылаас тылынан ахталлар.
1965 сылтан булчуттар уонна балыксыттар оройуоннааҕы обществоларын председателэ, РСФСР булчуттарын уонна балыксыттарын обществотын бочуоттаах чилиэнэ. Пятилетка, социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕын знактарынан хаста да наҕараадаламмыта. Тэрилтэтэ республика көһөрүллэ сылдьар Кыһыл Знамятын илдьэ хаалар чиэһи ситиспитэ.
1976 с. Кэбээйи уонна Нам ыпсыыларыгар, Ханчалы үрэх төрдүгэр, Чаалаҕан диэн сиргэ анал булт базатын тэрийбитэ. Бу бүтүн республикака да суох сонун дьыала этэ. Булчуттар хонор, сынньанар дьиэлэрэ тутуллубута, булт араас тэрилэ бэлэмнэммитэ. Ол да иһин таптаан туойар буолара:
Чаалаҕаным базата
Нуолур солко тыалардаах
Халынгойуур хаһаастаах
Хагдарыйбат ачалаах
Сайа үрэр салгыннаах
Хатыҥ чараҥ алардаах,
Ото-маһа оһуордаах,
Хоойго-быарга хорҕотор,
Хаптаҕана хаһыылаах,
Отон уга ойуурдаах,
Чаалаҕаным базата,
Үөрүү-көтүү кииннэммит,
Үрдүк биэрэк аартыгар,
Күлүмүрдэс дьиэлэммит.
Биһиги эһэбит олус бэһиэлэй, эйэҕэс, ырыаһыт, хоһоонньут, оһуохайдьыт этэ. Ол туоһутунан кини биһиэхэ кэриэс курдук суруйан хаалларбыт элбэх хоһооннорун, суруктарын, ырыаларын долгуйа ааҕабыт. Улууска тэриллэ сылдьыбыт «Отуу уота» диэн литературнай түмсүүгэ үгүс хоһоонноро тахсыбыта. 2002 сылтан эһэм аатыгар муус аннынан балыктааһыҥҥа республиканскай күрэхтэһии сылын аайы тэриллэр буолбута.
Билигин эһэбит биһиги ортобутугар суох. Ол гынан баран, кини сэриигэ хорсун быһыылары көрдөрбүтүн, актыыбынай кыттыыны ылбытынан биһиги киэн туттабыт. Кини кэрэ мөссүөнүн хаһан да умнуохпут суоҕа!
Корякина Анна