РУБРИКАТОР
АЧЧЫГЫЙ ХИНГАННА
Мин 1922 сыл тохсунньу 14 күнүгэр Нам улууһун Торуой Быһаҕаһынскай нэһилиэгэр (билиҥҥинэн Кэбээйи улууһун Сииттэ нэһилиэгэр) балыксыт бааһынай кэргэнигэр төреөбүппүн. Аҕам Колмогоров Егор Григорйевич төрүт Сииттэ киһитэ, ийэм Сивцева Татьяна Петровна Хатыҥ Арыы кыыһа эбиттэр. 1930 сылтан колхозтаахтар. Ийэм 1932 сыллаахха өлбүтэ, онон биһигини үс уолу батыһыннара сылдьан, хайа сатанарынан, аҕабыт үөрэттэрбит.
Мин 1941 сыл бэс ыйын 21 күнүгэр, Дьокуускайдааҕы учуутал рабфагын бүтэрэн баран, дойдубар Сииттэҕэ учууталлыы тиийбитим. Онно биэс кылаастаах оскуолаҕа директордыы олорон, 1943 сыл бэс ыйын 23 күнүгэр, Кыһыл Армияҕа ыҥырыллыбытым.
Биһиги эшеломмут Чита куоракка Забайкальскап фроҥҥа тиийбитэ, онтон тус-туспа чаастарынан атаартаабыттара. Мин хас да биир, дойдулаахтарбын кытта, Верховнай командование бирикээһинэн саҥа тэриллэр 368-с туспа хайа стрелковай полкатыгар түбэспитим. Бу хайалаах сиргэ сэриилэһэргэ аналлаах, бэйэтэ быһаччы фронт командованиетыгар бас бэринэр полка этэ. Полка командира подполковник Кучава Галактион Павлович бэйэтин солбуйааччыларын уонна штабын кытта, карантиннары уонна чаастары кэрийэ сылдьан дьону талан ылан, полканы тэрийбитэ. Полка биэс стрелковай роталаах, биир пулеметнай, биир автоматнай роталаах, полковон, акка состоруллар пушкалардаах, артиллериялаах, икки минометнай роталаах, сатыы уонна аттаах разведка взводтардаах - бэйэтэ биригээдэ курдук улахан чаас этэ.
1943 сыллаахха Агинскай уокурукка Дацан диэн сир таһыгар кыра байыаннай чаас турбут базатыгар землянка бөҕөнү хастан, бириэмэннэй да буоллар тутуу бөҕөнү ыытан, күһүн хортуоппуй уонна хаппыыста хостооһунугар биир ый үлэлээн кыстаабыппыт. Кыһыны быһа Агаа сыгынньах истиэптэригэр, Оноон (өрүс аата) тараҕай хайаларынан сатыы, арыт хайыһардаах хастыы да хонуктаах походтарга, тактическай үөрэхтэргэ сылдьарбыт, толору бойобуой олоҕу, үөрэҕи барбыппыт.
1944 сыл кулун тутарга Ерофей Павлович диэн тимир суол станцията куоракка көһөн тиийбиппит. Манна олорон үөрэхпит наар Амур хайаларыгар барара, саас, кыһын Амур таһынан лааҕырдарга аһаҕас халлаан анныгар олортуурбут. 1944 сыл сайыны быһа Амурскай уобаласка баар Тыгда диэп станциянан Амур таһыгар оттообуппут.
1945 сыл ыам ыйын 9 күнүгэр Улуу Кыайыы күнүн ити Ерофей Павловичка үөрэн-көтөн бырааһынньыктаабыппыт. Ол эрээри биһиги иннибитигэр фашистскай Германия союзтааҕа милитаристскай Япония хаалбыта, кини мөлүйүөнтэн ордук киһи састааптаах Квантунскай армията Хотугу Китайынан, Маньчжуриянан, Кореянан сабардаан, уонунан сылларга биһиги илиҥҥи кыраныыссабытыгар суоһаан сыппыта. Биһиги Ялтинскай конференция уурааҕынан, фашистскай Германияны үлтүрүтүү кэнниттэн, союзтаах дойдуларбытын кытта Япония милитаристарын үнтү сынньан, кини сэриилээн ылбыт дойдуларын босхолуохтаахпытын, онон биһиэхэ сэрии бүтэ илигин билэр этибит.
От ыйын бүтүүтүн диэки Благовещенскай куоракка кииннэнэн, икки Кыһыл Знамялаах Дальневосточнай армия базатыгар 2-с Дальневосточнай фронт тэриллибитин, кини командующайынан армия генерала Пуркаев анаммытын туһунан истибиппит уонна атырдьах ыйын саҥатыгар биһиги полкабытын Забайкальскай фронтан 2-с Дальневосточнай фронт састаабыгар биэрбиттэрэ.
Сотору, тактическай үөрэххэ диэн ааттаан, полк толору састаабынан Амур өрүс таһыгар киирбитэ. Манна билбиппит - биһиги полкабытыгар, Джалиндатааҕы пограничнай сэриилэр группаларын кытта, Амур өрүс уҥуор турар Мохэ диэн куораты атырдьах ыйын 9 күнүгэр ыларга бирикээс кэлбитин. Атырдьах ыйын 8 күнэ буолар түүнүгэр Амуртан чугас Джанхой диэн пограничнай застава олорор бөһүөлэгэр кэлэн тохтообуппут.
Ити күн, күн иккис аҥаарыгар, бары роталарга мунньахтар буолуталаабыттара, онно полковой знамя иннигэр тобуктаан туран андаҕар биэрбиппит. Онно этиллэрэ: биһиги бырааттарбыт Хасан күөлгэ, Халхин-Голга японскай самурайдары үнтү сыспыттарын курдук, японскай милитаристары үнтү сынньарга, норуоппут дьолун иһин Ийэ Дойдубут бойобуой бирикээһин толорорго бары дьулуурбутун, күүспүтүн түмэн кыргыһарга, олохпутун да биэрэргэ андаҕайабыт! - диэн.
Атырдьах ыйын 9 күнэ буолар түүнүгэр хас биирдии рота, батарея бойобуой сорудаҕын ылан, Амур өрүһү туоруурга бэлэмнэнэн, туоруур позицияҕа киирэн сыппыта.
Атырдьах ыйын 9 күнүгэр Советскай Союз Японияҕа сэриини биллэрэрин туһунан сайабылыанньа ааҕыллыбыта. Ити түүн артиллерия күүстээх уотунан доҕуһуолланан, Амурскай флотилия бойобуой катердарынан, куйахтаах теплоходтарынан өстөөх кутаа уотун ортотунан Амур өрүһү туораабыппыт. Амур өрүс манан километр курдук кэтиттээх, икки өртө үрдүк биэрэктээх, дохсун сүүрүктээх өрүс эбит этэ. Мохэ - кыра мас куорат. Улахан маһы таҥастыыр комбинаттаах, мастан испиир оҥорор заводтаах, тимир суол станциялаах куорат этэ. Өрүһү туорааһыҥҥа японнар олус күүстээх уоту аспыттара, ол эрээри биһигн 4-с ротабыт өрүһү бастакынан туораан, уҥуоргу биэрэккэ балайда киэҥ плацдармы ылан, атын подразделениелар этэҥҥэ туоруулларын хааччыйбыппыт. Икки өттүттэн артиллерия ытыыта тохтообута, ол оннугар тиһигин быспакка автомат, пулемет, бинтиэпкэ тыастара, гранаталар дэлби тэбиилэрэ ньиргийэн олороро.
Мин бастаан ханна сылдьарбытын, хайа диэки барарбытын билбэтэҕим, тула өттүбүнэн буулдьа ыйылаан олороро, икки өттүттэн ракеталар тахсан үрдүбүтүгэр турар курдук буолтара. Онтон рота уонна взводтар ДОК хайысхатынан чопчу туһаайыылары ылан, иннибит диэки гранаталарынан, пулемет, автомат уотунан солонон дьулуспуппут. Өстөөх төһө да утарыластар кэннинэн чүгуйан испитэ. . .
Сарсыарда сырдааһынын саҕана, ДОК территориятыгар тоҕо көтөн киирбиппит. Биһиги сорукпут бу территорияны босхолооһун, хайа кыалларынан алдьаттарбакка былдьааһын эбит этэ.. Өстөөх манна улахан утарсыыны оҥорбокко, аҕыйах объекка баһаартан ураты хоромньуну соччо таһаарбакка куоппута. Кылгас буолан баран улахан утарсыы тимир суол станциятын оройуонугар биһиги пулеметнай уонна 5-с роталарбытыгар тахсыбыт этэ. Японнар прикрытиеҕа тимир суол оройуонугар хаалларбыт аҕыйах сэрииһиттэрин биһиэннэрэ билиэн ылбыттара.
Итигирдик улахан сүтүгэ суох Мохэ куораты атырдьах ыйын 10 күнүгэр былдьаан ылбыппыт, Мохэны полковник Телятов командирдаах Джалиндатааҕы пограничиниктар группировкаларыгар хаалларан баран, биһиги полкабыт Благовещенскайга айаннаабыта.
Боевой сүрэхтэниибит ити курдук саҕаламмыта. Полк киһинэн сүтүгэ улахана суох этэ. Биһиги 4-с ротабытыттан өлбүтүнэн уонна ыараханнык бааһырбытынан 10-ча киһи сүтүктээхпит. Балайда улахан сүтүгү пулеметчиктар роталара уонна 5-с рота ыллылар диэбиттэрэ.
Благовещенскайга түүн тиийбиппит. Амур өрүһү потоннай муостанан массыыналарынан туораппыттара. Сахаляп куорат (билиҥҥи Хенхэ) онон-манан буруолуу сытара. Биһиги куораты таһынан эргийэн Айгунь куоракка (онно сэрии хаһыс да хонугун суостаахтык бара турара) ааспыппыт. Аара өстөөх көмүскэммит рубежтара хара буорунан көрөн, үлтүрүтүллүбүт техникалар хаарбахтарынан, өлбүт дьон, аттар өлүктэринэн ыһыллан сыталлара, өлүк ыар сытынан аҥылыйаллара.
Бу күннэргэ түспүт ардахтан туой буордаах суол мыыла курдук буолбут этэ, биһиги хааһы курдук бадарааны сотобут ортотугар диэри кэһэн, туох баар техникабытын, көлөбүтүн нэһиилэ соһон айаннаабыппыт. Аара хас да нэһилиэнньэлээх пууннар тобохторо эрэ ордубут этилэр. Биһиги хара ардах ортотугар аһаҕас халлаан анныгар хонон, иккис сууккабытыгар тиийбиппит уонна үргүлдьү сэриигэ киирбиппит. Өстөөх оборонатын флангатынан атаакалаабыппыт уонна өлүгүнэн толору, уулаах транщеяттан японнар тобохторун үүрэн таһаарбыппыт. Бу траншеяҕа ячейкалары оҥостон бэрээдэктэнэрбитин аҕай кытта, японецтар биһиэхэ төттөрү атаакалаабыттара. Бастаан артиллериянан ытыалаан баран, пулемет, бинтиэпкэ уотун харса суох аһан, «Банзай!» диэн сарылыы-сарылыы хара луоҕа курдук сэрии биһиги позициябытыгэр сырсан испиттэрэ, сорохторо бу тиийэн кэлбиттэрэ. Ол эрээри биһиги күүстээх уоппут кинилэри оттуу охсубута, сорохторо тыыннарын куоттарбыттара. Түүнү быһа артиллерийскай перестрелка тохтооботоҕо.
Эмискэ сарсыарда сир дьиһигис гына түһэрин кытта, сүүһүнэн орудие тыаһа дэлби барда да сир, халлаан барыта силбэһэн кутаа уотунан умайан, өй-мэйдээх тугу да араарбат тыаһа-ууһа, буруота-будулҕана буолан барда. Ити биһиги орудиеларбыт, катюшаларбыт, минометтарбыт өстөөх оборонатын барытын хабан уот буурҕаны саҕалаабыттар эбит. Ону кытта биһиги самолеттарбыт өстөөх аатырбыт Сахаляннааҕы 3-с №-х бөҕөргөнүүлээх оройуонун буомбалаабыттар. Бу ынырыктаах ытыалааһын биир чаас курдук барбытын кэннэ, биһиги танкаларбыт, механизированнай чаастарбыт уонна пехотабыт өстөөххө саба түһүүнү саҕалаабыттара.
Биһиги полкабытыгар чопчу сорук туруоруллубут этэ: Айгунь куораттан 4 км. сытар улахан дэриэбинэ курдук нэһилиэнньэлээх пууну былдьыырга. Сэрии тыаһа улам дириҥээн, бөҕөргөнүүлээх оройуон (УР) диэки сыҕарыйан испитэ. Нэһилиэнньэлээх пууҥҥа чугаһаан, подразделеннелар атаакаҕа киирэр позицияларын ылбыттарын кэннэ, полка артиллерията уонна минометтара уоту аспыттара, онтон «Ураа!» хаһыытаан баран атаакаҕа турбуппут. Өстөөх аҕыйах пулеметтан уонна бинтиэпкэттэн уоту аһан көрөн баран, куотар аатыгар барбыттар. Онон улахан сүтүгэ суох дэриэбинэни ылан, көмүскэнэргэ бэлэмнэммиппит.
Ити күн 2-с Дальневосточнай армия сэриилэрэ Квантунскай армия Сунгарийскай группировкатын үһүс укрепленнаи оройуонун кытаанах утарсыытын үлтүрүтэн, улахан кыайыыны ситиспитэ. Өстөөх ордубут сэриилэрэ туох баар техникатын илдьэ Сахалянскай УР тирэх базатынан буолар хайа анныгар киирэн хорҕойбуттара. Бу тула өттүнэн тугу да чугаһаппат бөҕөргөтүнүүлээх, буомба, снаряд да алдьаппат ыстаал уонна бетон куйахтаах, араас орудиелар уонна пулеметтар уһун бириэмэлээх огневой точкаларынан анныттан үрдүгэр тиийэ хас эмэ эргиир гына тутуллубут сүүнэ хайа этэ. Кини иһиттэн самолеттар көтөн тахсалларын көрөрбүт. Бу хайа биһиги ылбыт нэһилиэнньэлээх пууммутуттан сүрдээх киэҥ истиэп уҥуор көстөр этэ. Биһиги бу ылбыт пууммутугар икки хоммуппут. Ыраас күннэр тураннар, таҥаһы-сабы куурдунан, абырахтанан сынньаммыппыт.
Атырдьах ыйын 16 күнүгэр биһиги полкабыт саҥа бойобуой сорудаҕы толорүуга киирбитэ: Нуньзян өрүс салаатын туораан, Аччыгый Хинган хайаларыиан 4-с Сүньунскай үкрепленнай оройуон туһаайыытынан хайаларга саһан олорон, биһиги УР-га наступайдыыр сүрүн күүстэрбитигэр сабыта түһэн хоромньуну оҥорор соруктаах өстөөх хайатааҕы сэриилэрин суох гыныы.
Сарсыарда эрдэттэн походнай стройунан УР-у ырааҕынан тумнан, пушкаларе-бытын аттарга состорон, пулеметтары, ПТР-дары, минометтары барытын бэйэбитигэр сүгэн айаҥҥа турбуппут. Сотору буолаат өстөөх Укрепоройуонтан биһигини артиллерияттан ытыалаан барбыта, онон сыабынан ыһыллан айаннаабыппыт. Японнар бу УР тулатын барытын сыалга ылан бэлэмнэммит сирдэрэ эбит этэ, биһиги дьоммутугар элбэх хоромньуну оҥорбуттара, оннооҕор сүүрэн иһэр массыынаны тоҕута ыталлара. Күн киэһэриитэ туоруохтаах өрүспүтүгэр тиийбиппит. Манна баар муостаны тоҕо тэптэрбиттэр этэ. Биһиги, 3-с, 4-с роталар урут туораан, полка барыта туораан, полка барыта туоруор диэри хаххалаабыппыт. Бастаан японнар улаханнык ыкпыттара, гранатанан быраҕар сиргэ тиийэ киирбиттэрэ, ол эрээри биһиги дьоммут тахсан пулемет, автомат уотунан өстөөҕү төттөрү охсорго көмөлөспүттэрэ. Бу үрэх туорааһыныгар эмиэ балайда сүтүктэммит этибит.
Өстөөх куоппутунан, харабылланан, сынньанан аһаабыппыт, кыратык нуктаабыппыт. Халлаан үчүгэйдик сырдыыта куоппут өстөөҕү эккирэтэн, бойобуой бэрээдэгинэн айаҥҥа турбуппут, ротабыт полка хаҥас кынатыгар түбэспитэ.
Күнү быһа улаханнык кэтэнэн айаннаабыппыт. Суолбут хайа хотоолунан ойуурдаах сиринэн барара. Аччыгый Хинган диэн биһиги мырааммытыгар маарынныыр мастаах, быстах-быстах үрдүк хайалардаах, киэҥ хотооллордоох, элбэх бадарааннаах, үрэхтэрдээх дойду. Ардахтаах кэмҥэ киһи, көлө эрэйинэн айанныыр суоллаах-иистээх сирэ.
Киэһэлик полк сынньалаҥҥа тохтообута. Тула дозордар турбуттара. Кухнялартан аһы ылаттаан саҥардыы аһаан эрдэхпитинэ, уҥа, хаҥас өттүбүтүттэн пулеметунан, бинтиэпкэнэн өстөөх эмискэ уоту аспыта. Полк ыһыллан сэриилэспитинэн барбыта. Ол икки ардыгар хараҥа буолан хаалта, онон туһанан өстөөх сүрун күүстэрэ куоппут этилэр.
Сарсыарда өлбүттэри хомуйан братскай могилаҕа харайан, кыратык сынньанан баран, салгыы айаннаабыппыт. Бу инциденнэ японнартан үс самурайы биһиги дьоммут билиэн ылбыт этилэр, оттон өлбүттэр өлүктэрин хомуйбатахпыт. Биһиги хас да хонукка айаннаабыппыт, ол былаһын тухары сорох күн хаста да итинник сэриилэр буолан ылаллара. Сороҕор бэрт аҕыйах ахсааннаах смертниктэр пулеметунан, засада оҥорон саһан олорон, ытыалыыллара. Смертниктэр хаһан да билиэн бэриммэттэрэ, хаһан өлүөхтэригэр диэри сэриилэһэллэрэ.
Аара нэһилиэнньэлээх пууннар түбэһэллэрэ. Ол сэлиэнньэлэри бэркэ сэрэнэн просечивание оҥорорбут, онно улахан сэриини көрсүбэтэхпит.
Биирдэ биһиги разведкабыт иннибитигэр кэлэр үрэҕи туһанан өстөөх улахан тоһууру оҥорбутун билбит этэ. Үрэх уҥуоргу өттө ойуурдаах, ону хаххаланан обороналаммыт этилэр. Үрэх чычаас буолан баран түргэн сүүрүктээх этэ. Киэһээҥҥэ диэри подразделениелар анаммыт учаастактарын разведкаланан үөрэппиттэрэ. Биһиги ротабыт өстөөх оборонатын уун-утары атаакалаан киирэргэ сорудах ылбыт этэ. Онон батареялар ытыалааһыннарын кытта атаакаҕа киирбиппит. Икки өртүттэн харса суох уоту аспыттара, ону ортотунан рота уҥуоргу биэрэккэ тахсыбыта. Онно сыттахпытына рота командира биһигини түөрт киһини ыҥыран ылбыта уонна рота туһаайыытыгар ыта сытар пулеметнай точканы суох гынарга бирикээстээбитэ.
Биһиги сүбэлэһэн баран Маметовы (казак) уонна Шемякини икки өттүнэн эргийэ киирэн гранатанан үлтү тэптэрэр гына ыыппыппыт, оттон мин Федькин диэн мордвинныын огневой точканы харса суох ытыалаан аралдьытарга быһаарыммыппыт. Икки өттүттэн сэрии кытаанах этэ. 1-кы уонна 5-с роталар ыстыыгынан тиийэ киирсибиттэр этэ. Биһиги уолаттарбыт тиийэн пулемет уйатын гранатанан тоҕо тэптэрбиттэригэр «Ураа!» диэн хаһыытаан баран, туран иһэр курдук этим да, хайдах буолбуппун билбэппин. Оноҕоспунан таптаран баран сыттахпына, санитардар таҺааран санчааска илпит этилэр. Итинтэн ыла биир кэргэн курдук саныыр күндү ротабыттан, полкабыттан арахсан, Благовещенскай госпиталыгар түбэспитим. Мин бааһырыыбын сэргэ балайда улаханнык контузияламмыт этим, госпитальга киирэн баран эрэ дьон саҥатын истэр буолбутум. Ол госпитальга сыттахпына Кыайыы буолбута.
Мин өйбөр мэлдьи күндү ахтылҕан буолан хаалбыттар - биһиги батькабыт, полка командира, грузин, полковник Кучава Галактион Павлович, полка парткомун секретара, осетин, майор Дигоев Сосланбек Асланбекович, ротам командира, нуучча, старшай лейтеиант Бессонов Николай Петрович барахсаттар. Полкабытыгар саха элбэх этэ. Намтан Петров Василий Константинович, Захаров Иван Егорович, Куличкин Афанасий Иннокентьевич, Кэбээйиттэн Эверстов Ксенофонт Агеевич, Сметанин Иван Тимофеевич, Гуляев Афанасий Васильевич, Мэҥэттэн Попов Егор Кузьмич, Керемясов Илья Николаевич, онтон да атын оройуоннартан бааллара. Бары да саха талыы ыччаттара этилэр уонна чулуу буойуттар ахсааннарыгар киирэллэрэ.
В. КОЛМОГОРОВ,
Аҕа дойду Улуу сэриитин ветерана, Японияны үлтүрүтүү кыттыылааҕа.
1994 с. муус устар 24 күнэ.