РУБРИКАТОР
Колесов Николай Кузьмич
«Мин 1933—1934 үөрэх сылларыгар Арбын начальнай оскуолатыгар үлэлии сылдьыбытым. Үөрэппит оҕолорум сүрдээх үчүгэй, сэмэй этилэр. Кинилэр ортолоругар дьоҕурдаах да оҕолор бааллара. Төрөппүттэртэн ас хомуйан итии аһылык тэрийэрбит, туох кыалларынан биэчэрдэри, концертары тэрийэрбит. Учебниктар, үөрэнэр пособиелар тиийбэт этилэр. Арбыҥҥа сүүрбүт-көппүт, үөрэппит сирдэрбин көрүөхпүн олус баҕарабын да, кыах суох. Ааспыт сэрии доруобуйабар улаханнык оҕуста. Сааһым 70-ча чугаһаата», — диэн ахтар.
Николай Кузьмич сэрии, үлэ бэтэрээнэ, Бөтүҥҥэ олорбута.
Николай Кузьмич 1914 сыллаахха Модут нэһилиэгэр төрөөбүт. Кини 1930 с. «Школа колхозной молодежи» диэн алта кылаастаах үөрэҕи бүтэрэн баран, Хатырыкка учууталынан ананан кэлбит. Онтон 1933-1934 сс. Арбыҥҥа учууталлаабыт, онтон Хамаҕаттаҕа үлэлии сырыттаҕына Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллан барбыт.
Арбыҥҥа олорон үлэлээбит сылларын туһунан маннык кэпсиир: «Оскуолабыт Оконешников атыыһыт дьиэтигэр баар этэ. Барыта 20-чэ оҕо үөрэнэрэ (Бугаевтар, Слепцовтар, Ивановтар). Онтон кэнники Дохуоттаах дьиэтигэр көспүтэ. Онно Быһый оҕонньор остуораһынан үлэлээбитэ. Оскуолаҕа сааһыттан тутулуга суох оҕолору үөрэтэрбит, онно улахан да, саастаах да оҕолор бааллара. Мин кинилэри ааҕарга, суруйарга, ахсааҥҥа, уруһуйга үөрэтэрим. Кинигэлэри, тэтэрээттэри ахсаанынан оройуонтан аҕалаллара. Сүрдээҕин харыстыыллара. Ол саҕана харандааһынан суруйаллара. Биир, икки кинигэнэн үөрэнэллэрэ. Бырааһынньыкка Слепцовтар дьиэлэригэр түмсэн оонньууллара».
Колесов Николай Кузьмич наҕараадалара: Аҕа дойду сэриитин 1 степенэ, Албан Аат 3 степенэ, Аҕа дойду сэриитин 40 сыла орденнар, «Хорсунун иһин» икки төгүл; «Берлини ылыы иһин»; «Праганы босхолооһун иһин»; «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэр.
«Аҕа дойду сэриитигэр Кыайыы 20 сыла»; «Аҕа дойду сэриитигэр Кыайыы 25 сыла»; «Аҕа дойду сэриитигэр Кыайыы 30 сыла»; «Аҕа дойду сэриитигэр Кыайыы 40 сыла»; «Сэбиэскэ Армия уонна Байыаннай-морской флот 50 сыла»; «ССРС Сэбилэниилээх күүстэрин 60 сыла» юбилейнай мэтээллэр.
Николай Кузьмич сэриигэ сылдьыбыт кэмигэр:
1941-1943 сс. — связист;
1943с. - 127-с. строевой полкатын автоматчига;
1944с. -111-с. строевой полкатын разведчига;
1944с. — 180-с строевой полкатын старшай телефониһа;
1945 с. — 284-с строевой полкатын связиһа, онтон сибээс отделениетын командира.
Ульяна Петровна Иванова, оскуола учуутала.
Сэрии силлиэтин силэйэн
Күөгэйэр күнүгэр Николай төрөөбүт «Большевик» холкуоһун хочотугар от охсо сырыттаҕына эмискэ армияҕа бэбиэскэ туттарыллыбыта. От-мас саһаран сарт кутуруга буолан эрэрэ, күһүн балаҕан ыйа этэ. Аҕыс сүүсчэкэ киһи буолан Дьокуускайтан борохуотунан соҕуруу аттаммыттара...
- Илэ-бодо хараххынан өлөрү-тиллэри көрбүт, эрэйи-муҥу эккинэн-хааҥҥынан билбит киһи сэһэргии түспэккин ээ.
- Ээ, кырдьан-аппараан, ыалдьан-сүтэн өйдүүрү да өйдөөбөт буолулунна, ол түөрт уонча сыл диэн эттэххэ дөбөҥ... Курскай Тоҕой кыырыктаах кыргыһыытын кэнниттэн сүүһүнэн, тыһыынчанан кэмнээх бэйэбит да, омук да дойдуларын араас куораттарын, дэриэбинэлэрин өстөөхтөн босхолообуппут. Аҥаардас Висла, Нейсе, Одер өрүстэр күүскэ бөҕөргөтүллүбүт кирбиилэрин туоруурга төһөлөөх үлүгэр хаан тохтубута, уҥуох урусхалламмыта буолуой? Киһи өлүгэ күүстээх тыал биир кэм өрөһөлүү типпит хомураҕын курдуга. Үстэ бааһырбытым. Снаряд оскуолката иһим түгэҕин хайа тэппитэ, буулдьа санныбын алдьаппыта, ытыспын дьөлө көппүтэ. Госпитальга уһуннук сыппытым. Оттон ытыһым бааһын командование оччо-бачча улахан дьаалы диир бокуойа суоҕа, ыксал бөҕө этэ. Онуоха кыһаммакка хортуоппуй ыраастаабытынан, онтон үргүлдьү сэриигэ киирбитинэн барбытым.
- Бастаан миигин анал сибээс үөрэҕэр үөрэппиттэрэ. Онтон аатырбыт маршал И.С. Конев баһылыктаах 1-й Украинскай фроҥҥа ыыппыттара. Генерал-лейтенант Задов армиятыгар 131-с анал сибээс батальонугар. 127-с уонна 111-с строевой полкаларга 1941 сылтан 1944 сылга диэри сылдьыбытым. Олорго связиһинэн, пулеметчигынан, разведчигынан кыттыбытым. Кэлин сэрии бүтэһигэр 1945 сылга диэри 180-с строевой полка старшай телефониһынан, 284-с строевой полка сибээһин отделениетын командирынан өрө таһаарыллыбытым.
- Байыаннай историк-учуонай, офицер Дмитрий Избеков «Сахалар Аҕа дойду сэриитигэр» диэн кинигэтигэр 1943 с. ахсынньы 29 күнүгэр Житомир куораты босхолуур кыырыктаах кыргыһыыга бааһыран баран, пулеметун уотун уҕарыппакка, геройдуу охсуһан, 8 фашиһы кыдыйбытын туһунан суруллан турар. Ол эн ини?
-Н.К. Колесов диэн саха ол мин буолуом! Биир дэриэбинэни өмүтүннэрэн, түүҥҥү хараҥаҕа эмискэ киирэн, немецтэр куотар суолларын быһарга биһиэхэ автоматчиктар роталарыгар суһал бирикээс кэлбитэ. Биһиги 60 киһи ону ылаат, пууммутун түүннэри-күннэри күүс тиийэринэн бөҕөргөтүнэ сатаабыппыт. Сарсыныгар өстөөхтөр миномет, пулемет уотунан саптаран, төхтүрүйэ-төхтүрүйэ атаакалаабыттара. Уһун утарсыы кэнниттэн, үгүс киһи сүтүктэнэн, эбии көмө күүс кэлэн, фашистары чугуппуппут. Дэриэбинэ уһугар үрдүк, хойуу оттор быыстарынан автоматын туппутунан, кирийиэҕинэн кирийэн саһан сытар немец саллаатын көрбөккө үөмэн иһэн иҥнэ түһэммин уолуйан, сүрэҕим хайдан өлө сыспытым. Сэбин-сэбиргэлин былдьаат, илиитин өрө ууннарбытынан, автоматынан көхсүгэр тирээн штабка аҕалан туттарбытым, — диэн Николай Кузьмич сэниэтэ суохтук, аат харата сонньуйар.
Бүтэһик Берлинскэй операция 1945 с. муус устар 16 күнүттэн саҕаламмыта. Манна 1-кы Украинскай фронт, 1-кы Белорусскай уонна 2-с Белорусскай фроннар холбоһуктаах күүстэрин маршаллар И.С. Конев, Г.К. Жуков уонна К.К. Рокоссовскай салайбыттара. Польша армиятын генерал-лейтенант К.К. Сверчевскэй хамаандалаабыта. Одер уонна Нейсе өрүстэр арҕаа кытылларыгар немецкэй-фашистскай армиялар өр кэмҥэ оҥостубут обороналарын биһиэннэрэ көҥү көппүттэрэ. 1-кы Украинскай уонна 1-кы Белорусскай фроннар армиялара Берлин куораты хоту уонна соҕуруулуу-арҕаа өттүлэринэн эргийбиттэрэ. Муус устар 24-25 күннэригэр өстөөх мөлүйүөн аҥаардаах баараҕай сэриилэрин төгүрүйэн, икки аҥы хайыппыттара. Ити кэмҥэ 1-кы Украинскай фронт 5-с гвардейскай армията Эльба өрүскэ тахсыбыта уонна муус устар 25 күнүгэр Торгау оройуонугар Америка 1-кы армиятын кытта холбоспута.
Висла өрүһү туоруур Сандомир куораты босхолооһуҥҥа туйгун, бойобуой сырыыларын иһин Н.К. Колесовка Сэбиэскэй Сойуус Маршала, Верховнай Кылаабынай Командующай И.В. Сталин 1944 с. атырдьах ыйын 18 күнүнээҕи бирикээһинэн тус махталын биллэрбитэ. Одер хаҥас кытыытынааҕы фашист модун түмүк бөҕөргөтүнүүтүн Глогау (Глогув) куорат-кириэппэһи ылыыга төгүрүтүллүбүт өстөөх бөлөҕүн эһиигэ хорсун быһыытын иһин 1945 с. муус устар 1 күнүнээҕи бирикээһинэн Верховнай Кылаабынай Командующай иккиһин киниэхэ тус махталын тиэрпитэ. Нейсе өрүс баараҕай күүстээх оборонатын тоҕу көтүүгэ, фашистар уһулуччулаах күүстэрин үлтүрүтүүгэ активнайдык кыттыбытыгар Сталин И.В. үһүс төгүллээн тус махталын 1945 с. муус устар 23 күнүнээҕи бирикээһинэн бэлиэтээбитэ.
Н.К. Колесов ити үтүө ахтыллыбыт үс туйгун, хотойдуу хоодуот сырыыларын Албан Аат III степеннээх ордена, икки «Хорсунун иһин» мэтээл кэрэһилииллэр.
- Дьэ, бу үлүгэрдээх аан Ийэ дойду атыйахтаах кымыстыы айманар, тордуйалаах уулуу долгуйар, сир-халлаан иирбиттии илгистэр, уот силлиэнэн оргуйар, өлөр-тиллэр тыын иһиллэһэр, тымыр баттаһар былдьаһыктаах күннэрин, хайа, ханна түмүктээтиҥ?
- Ыраах бырааттыы Чехословакияҕа, сураҕырар Кыһыл көмүс Прагаҕа. Иккиһин төрөөбүттүү сананным. Кыайыы үрдүк үөрүүлээх, өрөгөйдөөх ыам ыйын 9 күнүн онно көрсүбүтүм. Улаҕата көстүбэтэх уот сэрии бүтэн, Ийэ дойдубут, бар дьоммут тыын ылан, үрүҥ күнү өрө көрөн дьэ һуу! — диэтэ.
- Николай Кузьмич, толору дьоллоох киһи буолаҥҥын, тыыннаах төрөөбүт дойдугар эргиллиигин түмүктүү түс эрэ!
- Куораппытыттан аҕыс сүүсчэкэ киһи сэриигэ аттаммытыттан төһөтө тыыннаах эргиллибитин билбэппин. Намтан миигинниин барбыттартан П.Н. Ядрихинскай, С.И. Кутуков, И.Н. Ядреев төннүбүттэрэ. 1945 сыл ахсынньы ый аам-даамын ортотугар саппыкылаах синиэлинэн кэлбиппит. Аара Алдаҥҥа Н.П. Лиханов иһэрин көрсүбүтүм. Биэс сыл усталаах туоратыгар икки саха — В.И. Степановтаах уулаах окуопаҕа сыталларын көрбүтүм. Сахам диэн кэпсэтэрим чыҥха атын омуктар буолан иһэллэрэ. Миигин мэлдьи дьүһүммүн көрөн украинец дииллэрэ. Аны туран, киһилэрэ украиналыы чуорду даҕаны билбэт буолан соһутара. Тохтуу түһэн баран:
- Модут, Бөтүҥ эбэлэрим өлгөм үүнүүлээх бааһыналарын, оттоох хочолоро тыалга хамсыы, муоралыы долгуйа туралларын, аттанарбар кэннибин хайыһан арахсыбыт хампархай, эргэ аҕабыт дьиэтин, оччотооҕуга иккилээх, билигин электрик-инженер Сергей диэн уолчааммын түһээн көрөрүм. Ити айаннаан иһэн, урут сэрии уотугар сылдьан, түһүү оонньуур соло да суоҕун курдуга...
Н.К. Колесов сэттэ оҕолоох, сиэннэрдээх, кини түөһүн «Германияны кыайыы иһин», «Берлини ылыы», «Праганы ылыы» уо.д.а. бойобуой мэтээллэр киэргэтэллэр, олорго ахтан ааспыт ордена, мэтээллэрэ эбиллэллэр.
И. Барашков
.