РУБРИКАТОР
ЭТЭҤҤЭ ЭРГИЛЛИБИТЭ
Кыайыы 55 сылынан сибээстээн хаһааҥҥытааҕар да киһи ааҕан сиппэт үгүс өрүттээх мероприятиелар буоллулар, арааһа өлбүттүүн-тыыннаахтыын ахтыллыбакка хаалбыт киһи суох быһыылаах. Ону барытын эридьиэстии барбакка эрэ, төһө да урут суруллубукка эргиллии да буоллар, аҕабыт туһунан өссө биирдэ ахтан-санаан ааһарга тоҕоостоох кэм.
Биһиги аҕабыт Колесов Иван Тимофеевич Нам улууһун II Модут нэһилиэгин «Маай» колхоһуттан төрүттээх. Горнай улууһун сорох сирэ Нам улууһугар киирсэрэ үһү. Онон аҕабыт Горнай наспотугар атыыһыттыы сылдьан 1941 сыллаахха атырдьах ыйын 2 күнүгэр сэриигэ барарга бэбиэскэ туппут.
Кинини кытта бииргэ Николай Спиридонович Суздаловка, Андрей, Макар уонна Спиридон Егорович Колесовтарга бэбиэскэ биэртэлээбиттэр. Бэбиэскэни тутаат, кыра өйүө сыыһа ылынан оройуон киинигэр киирбиттэр, оччолорго байыаннай комиссия тыа ыччатын оскуолатыгар ыытыллара үһү. Манна доруобуйаларынан бэрт аҕыйах киһи сыыйыллыбыт, атыттар бары тутуспутунан Дьокуускайга аттаммыттар. Онно киирэн аҕыйах хоноотторун кытта сэрии бара турар суолун тутуһуннаран, Чита чугаһыгар айаннаан тиийбиттэр. Өр буолбакка тута сэрии сэбинэн хайдах туттарга, уопсайынан сэриигэ бэлэмнээн, аҕыйах хонукка үөрэтэ түһэн баран байыаннай чааска Улан-Удэҕэ атаарбыттар. Онно тиийэн Саха сириттэн хомуллан барбыт байыастар тус-туспа хайысхаларга утаарыллыбыттар.
Биһиги аҕабыт ол курдук фроҥҥа тиийбит. Олунньуга кыргыһыыга киирсэр толору сэбилэниилээх байыастар кэлбиттэр. Аҕабыт сэриигэ аан бастаан өлөр-тиллэр былдьаһыгар ууга-уокка киирсэр сэрии алдьархайын Малорусье, Большерусье диэн икки үрэх икки ардыгар баар дэриэбинэҕэ көрсүбүт. Киниэхэ уонна биир Володя диэн мордвин омук уолугар илии пулеметун биэрбиттэринэн киирсибиттэр. «Дьэ, онно баар этэ хабыр киирсии, өлөр өлүү ыһыыта-хаһыыта, үөхсүүтэ, өлөн эрэр дьон хардырҕаһыылара, киһи хаанын көрө-көрө мэйии эргийиитэ, сүрэх да өлөхсүйэр эбит этэ. Төһө да өстөөҕү чугутан бөһүөлэги босхолообуппут иннигэр биһиги дьоммутуттан олох аҕыйах киһи хаалбыт этэ», — диэн кэпсиирэ. Ол киирсиигэ биир дойдулааҕа, оччолорго соҕотуопка хонтуоратыгар үлэлии сылдьыбыт Барашков диэн киһи буулдьа содулуттан умайан өлбүтүн, бэйэтэ араанньа буолан хаалан кыайан быыһаабакка хаалбытын туһунан хараастан ахтара.
Кэлин Петр Кривошапкин диэн киһилиин бииргэ сылдьыбыттар, ол сылдьан киһитэ биир улахан ытыалаһыыга сураҕа суох сүтэн хаалан, санаатын эбии аймаабыт. Смоленскай куорат таһыгар кинилэр чаастарын кавалерист байыастары кытта холбообуттар. Ол кэмҥэ икки саллааты кытта биһиги аҕабытын харабылга туруорбуттар. Сөп буола-буола өстөөх самолеттара күргүөмүнэн кэлэн уоту аһаллар эбит. Ол түгэҥҥэ биһиги байыастарбыт өстөөх хас да самолетун суулларбыттарын түмүгэр кыайыы кинилэр диэки буолан дэриэбинэлэрин босхолообуттар.
1942 сыл муус устарга Дубинскай диэн станцияҕа тиийбиттэр, онтон ыла байыастарга бэриллэр паектара эбиллибит. Бу станцияттан сэрии сэбин, аһы-үөлү тиэммит поезтар араас хайысхаларынан байыаннай чаастарга субуһаллар эбит. Москва таһыгар буолуталаабыт кыргыһыыларга хаста да бааһырталыы сылдьыбыт. Кэлин Москва байыаннай госпиталыгар эмтэнэн тахсыбытын кэннэ, Орто Азияҕа тыылга ыыппыттар. Онно тиийэн байыаннай ыскылаакка харабылынан, экспедиторынан үлэлээбит.
Фрунзе куоракка сулууспалыыр кэмигэр үчүгэй үлэтин иһин хаста да харчынан бириэмийэлэммит. Кыайыы буолбут үөрүүлээх сураҕын бу куоракка сылдьан истибит. «Дьэ, онно баар этэ олохтоох нэһилиэнньэ уонна байыастар үөрүүлэрэ, ким кими кууһара-ууруура биллибэт биир кэм өрө күүрэр «Ураа!» хаһыы. Киһи киһиэхэ тылынан сатаан этэн тиэрдибэт үөрүүтэ, дьоло онно этэ», — диэн кэпсиирэ. Онон аҕабыт сэриигэ 1941 с. атырдьах ыйын 2 күнүгэр аттанан баран эмиэ атырдьах ыйыгар 1945 с. этэҥҥэ дойдутун булбут.
Демобилизацияланан Иркутскайга поеһынан кэлбит, онно биир дойдулаахтарын Тихонов Тихоны, Дьяконов Афанасийы, Ленскэй киһитин Мыреевы көрсөн төрдүөн тутуспутунан Дьокуускайы булбуттар.
Намҥа кэлээт, ханна да тохтообокко үргүлдьү «Маай» колхоһугар тахсыбыт. Тиийээт дьонун булбут, дьиэтигэр киирэн кэлэн дорооболоспутугар ийэбит истибитин кулгааҕа, көрбүтүн хараҕа итэҕэйбэккэ үс оҕолоох, төрдүһүн ыарахан хаалбыт бэйэтэ икки оҕотун сүтэрэн, икки эрэ оҕолоох көрсүбүт. Үөрүүтүттэн, чочумча тылыттан матан, бөтө бэрдэрэн, бэйэтэ да аччык аҥардаах киһиттэн, сэниэтэ суох аҕыйах харах уута оччотооҕу көрсүһүүгэ элбэҕи эттэҕэ. Мин, ийэбит, убайым бары наһаа дьүдэх, дьарамай үһүбүт. Мин от илии, атах, ынайбыт истээх оҕо хааман дыыдайан кэлэн аҕабын тобугуттан кууспуппун. Ону аҕабыт «эһигини көрөн баран, оо, онно сүрэҕим ытырбахтаатаҕыан» диирэ.
Ол күнтэн колхоһугар үлэлээбитинэн барбыт. Аҕабыт кыладыапсыктыыра, сотору-сотору аттаах, оҕустаах кэлэннэр сыарҕа муҥунан эбии төлөбүрдэригэр эт, арыы, сиэмэ ылаллара.
1950 с. күһүн колхозтары бөдөҥсүтүү буолбутугар «Маай» колхоз дьоно барыта атынан, оҕуһунан таһаҕастары тиэйэн, ол быыһыгар кыра оҕолору кыбытан, сорох саҥа төрөөбүт ньирэйдэри эмиэ сыарҕаҕа тиэйэн айаннааһын саҕаламмыта. Биһиги, обургу оҕолор, биирдэ эмэ сыарҕаҕа олоро-олоро, наар сатыы хааман киэһэлик Бөтүҥҥэ көһөн күккүрээн киирбиппит. Биһиэхэ, оҕолорго, көһөр сонун, үчүгэй да этэ: ынахтар маҕыраһыылара, ыттар үрүүлэрэ, дьон хайдах эрэ наһаа өрө көтөҕүллүбүт, үөрбүт көрүҥнээхтэрэ.
Ол кыһын наһаа ыарахан корь ыарыы туран оҕо бөҕө өлбүтэ. Биһигиттэн балтылаах бырааппыт бараахтаабыттара, онтон сылтаан төһө да аҕабыт сэрииттэн атаҕа, илиитэ бүтүн кэллэр, доруобуйатыгар улаханнык оҕустаран, эмп-томп үрдүгэр диэн 1951 с. Намҥа көһөн кэлбиппит. Хайа күн кэлиэҕиттэн хараҕынан көрбөт, инбэлиит буолуор дылы хайа да үлэҕэ сириллибэккэ үтүө суобастаахтык 1967 с. диэри үлэлээбитэ. Оччолорго котельнайдар үгүстэрэ маһынан оттуллаллара, система уутун уһаакка атынан баһан таһаллара, кулуупка сберкассаҕа, интернакка, нуучча оскуолатыгар от-мас, уу тиэйэн куонньуктаан, кочегардаан оччолорго кыра хамнаска ыарыһах ийэбитин кытта 5 оҕону ииппитэ. Биһигини обургу буолбуппут кэннэ туох да үлэ буоллун наар илдьэ сылдьан көмөлөһүннэрэрэ, муус ылыыта, мас кэрдиитэ, оттооһун барыта илиинэн, көлөнөн буолара.
Урут сэрии кыттыылаахтарыгар ол-бу чэпчэтии, билиҥҥи курдук өрө тутуу эҥин төрүт суоҕа. Баар да буоллаҕына олох оһуобайдарга эрэ эбитэ дуу? Аҕабытын юбилей медалынан наҕараадалаабыттара.
Биһиги аҕабыт, сэрии кыттыылааҕа буоларынан уонна билиҥҥэ диэри билэр дьоно убаастабыллаахтык ахталларыттан үөрэбит. Аҕабыт ийэбитинээн Колесова Анастасия Николаевналыын 39 сыл бииргэ олорон, үөрэҕэ суох саха боростуой, үлэһит дьонун сиэринэн өйдөрө-сүрэхтэрэ тугу этэринэн, дьиэ-уот туттан, сүөһү ииттэн 9 оҕону төрөппүттэриттэн 5-һэ хаалбытын дьон оҥортоон олорон аастахтара.
Аҕабыт үтүө суобастаах үлэтин, олоҕун оҕолоро, сиэннэрэ салгыыллар. Биһиги аҕабыт бу улуу сэриигэ кыттыбытынан үөрэбит уонна киэн туттабыт.
3. Егорова