РУБРИКАТОР
Эһэбит Иванов Савва Потапович
Иванов Савва Потапович кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ эриллэн улааппыта, хас сааһыттан үлэлээбитин өйдөөбөт. Кыра сааһыттан холкуоска үлэлээбитэ. Аҕатын батыһа сылдьан окко-маска көмөлөһөн үлэтин саҕалаабыта. 15 сааһыттан почта таһыытыгар үлэлээбитэ. Ол аата 1943 сыллаахтан үлэлээбит. Онно таһаҕас таһыытыгар, сурук, докумуон таһытыгар сылдьара. Почтанан түүлээх арааһа таһыллар этэ. Нэдиэлэҕэ иккитэ-үстэ сылдьар этэ. Атынан таһара. Батамаайыттан Сордоҥнооххо таһар этилэр. Түбэҕэ Культураҕа таһар этилэр. Онтон Культураны 9 биэрэстэлээх сиргэ көһөрбүттэр. Ол арыый чугас курдук буолбута. Түүн буоллун, күнүс буоллун, тибии буоллун, тыал-хаар да буоллун үлэҕин тохтоппокко таһаҕын диэн кэпсиир. Арбыҥҥа почта суох этэ. Ол иһин Батамайыттан таһаллара. Арыыттан арыыга сылдьан бараллара. Бу өттүттэн кураанах аҥаардаах бараллара үһү, хаһыат эҥин барар этэ. Анарааттан мунньуллан кэлэр этэ. 5-6-лыы акка тиэллэн кэлэрэ. Онно соҕотох сылдьара үһү. Барытын суруйан, бэчээттээн, ааҕан туттараҕын диэн кэпсиир. Сорох дьонтон уоруу тахсар этэ. Милииссийэ эҥин кэлэр этэ. Почта таһыытыгар үлэлээн нуорма ас ылара үһү, чэй, табах, бурдук биэрэллэр этэ.
Дьоннорум абыраналлар этэ диэн кэпсиир. Ол нуорма кэллэҕинэ ыаллар бэриһиннэрээри кэлэ тураллара. Табах тардыбат буолан, хата дьоннор абыраналлара үһү. Онтон эмиэ холкуоска үлэлээбитэ. Саһааҥҥа, мас таһыытыгар сылдьыбыта. Онтон кэнники эмиэ куруук сырыыга, айаҥҥа ыыталлар этэ. 18 сааһын туолаатын кытта армияҕа ылбыттара, бэс ыйыгар ылан баран, Япония сэриитигэр ыыппыттар. Онно баран өлүө диэннэр, эдьиийэ уол оҕоломмутугар Сааба диэн ааттаабыттар. Бастаан оттуур сиргэ илдьэн оттоппуттар, хортуоска отун ыраастааһыныгар сырытыннарбыттар. Онтон тохтотоннор артиллерияҕа фроҥҥа ыыппыттар. Кинилэр тиийиилэригэр хотторон эрэллэрэ үһү. Инньэ гынан билиэннэйдэри харабыллааһыҥҥа ыыппыттар. Билиэннэйдэрэ дьоппуоннар эбит. Балаҕан ыйын 2 чыыһылатыгар капитуляция актатын оҥорбуттара. Билиэннэйдэри Харбиҥҥа тиэрдэллэр эбит. Тимир суол былаһын тухары таһаҕас кэлэрэ. Ону куруустууллар, харабыллыыллар үһү. Ол бүппүтүн кэннэ 901 отд. ротаҕа түбэһиннэрбиттэр. Ол туһунан бу курдук кэпсиир: «Ол кэннэ ол ротаҕа түбэһэн баран бу абыраннахпытын! Онно тиийэн куруустаммыт эшелону үстүү киһи пуунтан пууҥҥа туттарабыт. Оо, онно тиийэн дьэ сынньаннахпытыан! Дьэ баанньыктанныбыт ээ. Төттөрү-таары Манчжурияны барытын кэрийбиппит. Ол туттарбыт таһаҕаспытын салгыы ханна илдьэллэрэ кистэлэҥ быһыылаах этэ. Билбэт этибит. Ыам ыйын 1 күнүгэр Владивостоктан Комсомольскай диэн баара, онон туораабыппыт. Биһиги иннибитинэ ытыалаһыы буолбут этэ. Биһигини үс бронепоезд арыаллаан барбыттара, хата ытыалаабатахтара. Анараа дойду түүнэ диэн хараҥата сүрдээх. Инньэ гынан мээнэ быгыахтаамаҥ диэн сэрэтии бөҕөнөн сылдьыбыппыт. Уоттаахтык ытыалаһыы диэн суох этэ. Хата бырадьааҕа буулдьа өлөрөрө элбэх этэ. Харбиҥҥа бэйэтигэр 7-8 киһи смертниктэр бааллара быһыылааҕа, олор ытыалыыллар этэ. Мэҥик буулдьа иһиирэн кэллэҕинэ бэйэ-бэйэбит күлүкпүтүгэр түһэр этабит. Онтон кэнники дьэ төкүнүйэн быраҕыллар буоллубут ээ! Ким да кими да ытара биллибэт. Биирдэ билиэннэйдэри илдьэн баран, кэлэн истэхпитинэ иннибитигэр ытыалаһыы буолла. Онтон бэйэбит чааспытыгар бардыбыт.
Поска туран тыас тыаһаатаҕына туора ойон маска түстэххинэ, турбут сиргэр быһах кэлэн түһэр этэ. Ону тыас хоту ытыалыыгын. Ол курдук алта сылы быһа сырыттыбыт, саллаат оруолун толорон ону-маны харабыллыыгын, командировкаҕа бараҕын-кэлэҕин. Дойдубутун бастаан ахта сатаан баран, кэнники үөрэнэн хаалаҕын. Нууччалар биһиги иннибитинэ үс эҥин сыл сулууспалаан баран, баран хаалаллар этэ. Кырдьаҕас курдук көстөллөр. Кэнники билбиппит, быдан эдэр дьон эбиттэр. Босхолонон бараммыт, Иркутскайтан Осетровоҕа кэлбиппит. Хаайтараммыт куруус бөҕөнү куруустаан, үлэ бөҕөнү үлэлээбиппит. Дойдубар кэлэн, үс хоноот экспедиция начальнигын кытта кэпсэтэн биир кэппиэйкэтэ суох баран хааллым. Ону нуучча кыыһын батыһан барда диэбиттэрэ. Хамнаска баран үлэлиир буоллаҕым дии. Ол сылдьан, дьоммор харчы переводтуур этим. Аспытын кыһын таһан кэбиһэллэр этэ. Сир каартатын самолетунан сылдьан усталларыгар туһалаах вышкалары тутан таһаарар этибит. Билигин да ол вышкаларбыт бааллар. Ардахтаах да буолар этэ. Сатыы сылдьан оҥорор этибит. Таһаҕаскын эрэ атынан таһаҕын. Баҕана 2,5 дириҥнээх буолуохтаах. Үөһэ тахсаргар сороҕор кэлгиммэккин даҕаҥы. Онтон биирдэ түһэ сыһаммын курданар буолтум. 20, 25, 30 метрэ үрдүктээх буолар. Сиргэ сытыаран таҥан баран лебедканан тардан туруорар этибит. Наар үөһэнэн сылдьар этим. Ол күһүн үлэлээн бүппүтүм. 1954 сыллаахха дойдубун булбутум. Ону да аҕам өлөөрү гынан кэлбитим, ыытымаары гыммыттара. Онтон налоговай агенынан киирбитим. Онно үлэлии сырыттахпына дойдум дьоно ыҥыраннар суоппарга үөрэнэн, онтон ыла суоппардаабытым. Онтон аны катерга үөрэнэн онно үлэлээн барбытым. 1956 сыллаахха кэргэммин көрсүбүтүм. Онтон ыла 7 оҕону төрөтөн, иитэн, үлэһит, ыал оҥортоон, куоракка дьиэ ылан олоробун».
Сусанна Дмитриевна Иванова, кийиитэ
2015 сыл