РУБРИКАТОР
Япония сэриитин кыттыылааҕа
Иванов Николай Николаевич I 1943 с. саас Арбын «Кириэстээх» диэн сиртэн Армияҕа ыҥырыллан барбыта. Оччотооҕуга рыбтреска «Маамылы» диэн күөлгэ 14 буолан муҥхалыы сылдьыбыттара. Биригэдьиирдэрэ Куучугураан оҕонньор этэ. Арбынтан кини аҕатынаан уонна «Үүнэртэн» бааллара. Бэбиэскэни Соловьев Михаил Николаевич киниэхэ аҕалан биэрбитэ. Доход сайылыгар дьонугар, дьиэтигэр сатыы кэлэрэ (1,5 көс сир). Илин Үрэххэ таарыччы сөтүөлээбитэ. Дьиэтигэр биир хоммута, онтон дьонун кытта бырастыыласпыта. Ийэтэ тыыннаах эргийэн кэлээр диэн алгыы хаалбыта. Эдьиийэ Маарыйа эргэ Сугулааҥҥа диэри атаарбыта (Бугаевтар өтөхтөрө). Кэлбиттэрэ, дьон бөҕө мустубут этэ (армияҕа барааччылар уонна атаарааччылар). Тастыҥ убайа Иванов Дмитрий Иннокентьевич эмиэ армияҕа ынырыллыбыт этэ.
Сугулааҥҥа барааччылары атаарааһын буолбута. Сүөһү өлөрөн сибиэһэй эти сиэбиттэрэ, итии чэй испиттэрэ. Сыгыннаахха сатыы маҕаһыыҥҥа кэлбиттэрэ. Продавеһынан Моорук диэн киһи үлэлиирэ (Отчут). Манна армияҕа барар маннык дьоннор бааллара: Неустроев Мэхээлэ, Слепцов Кеша, Хабаан Хабырыыс, кини аҕата, Иванов Алексей Васильевич, Степанов Бааска, Иванов Иннокентий Дмитриевич (Түөн), «Үүнэртэн» Куонаан уола Сергей, Хатырыктан сылдьар Уус Алдан киһитэ, Иванов Николай Николаевич (Кыһычча), Бугаев Василий Никифорович, Потапов Василий, Хатыыстаахха бары сатыы киирбиттэрэ. Хатыыстаах төрдүттэн өрүс 1 км тэйиччи, иһирдьэ этэ (ити кэлин уу суурайбыта). Улуу Сыһыыга «Коминтерн» борохуот сыстан турара. Бууча быраата Пуд кинилэри хамаандалаан борохуот нөҥүө моторкаҕа киллэрбитэ. Иванов Николай Николаевич аҕата уонна Хабаан Хабырыыс куормалаабыттара. Үчугэйдик айаннаан Намы булбуттара. Эргэ райсоветка доруобуйаларын көрбүттэрэ, сорох дьон төннөр буолбуттара (Иванов Алексей, Николай, Николай Николаевич аҕата, Бугаев Хоноьой уо.д.а.). Армияҕа барар дьону Арҕаа оскуолаҕа (Нуучча оскуолатыгар) хаайбыттара. Аҕата бэйэтин хамсатын киниэхэ решётка быыһынан бэлэхтээбитэ уонна быраһаайдаһан барбыттара. Сарсыныгар массыынанан куораттаабыттара. Куоракка доруобуйаларын хаттаан көрбүттэрэ. Баттахтарын кырыйан баран, ыарахан сыттаах мыыланан соппуттара. «Якутия» диэн борохуотунан элбэх буолан Даркылаах биэрэгиттэн устубуттара. Бөтүҥ учуутала Кондратьев диэн киһи кинилэри арыаллаан Даурия куоракка туттарбыта. Кини «Үчүгэйдик сылдьан, дойдугутугар эргиллээриҥ», — диэбитэ. Даурияҕа 1,5-3 ыйга карантиннаабыттара уонна байыаннай чаастарга түҥэтэлээбиттэрэ. Слепцов И.И. уонна Николай Николаевич иккиэ буолан биир чааска түбэспиттэрэ, оттон Слепцов Тимофей суол нөҥүө турар 24-с полкаҕа көспүтэ.
Иванов Николай Николаевич Даурияҕа 210 дивизияҕа 649 полкатыгар Стрелковай чааска (36 Армия) байыаннай үөрэххэ 1945 сыл сайына буолуор диэри сылдьыбыта. Кини в/үөрэххэ соҕотох саха этэ (3 батальон, 7 рота, 2 взвод). Үксэ нууччалар этилэр, ол эрээри араас омук баара. Рота командирынан Наймалинин диэн капитан сылдьыбыта, взвод командирынан Туманов этэ (мл. сержант). Үөрэнэр бириэмэтигэр усулуобуйа ыарахан этэ. Ол курдук аһылыктыын куһаҕана: 400 г хлеб, субурхай миин, сытыйбыт хортуоска, хаппыыста биэрэллэрэ. Обмундированиелара эргэ этэ. Курдара брезент аҥаардаах садьян этэ. Казармаҕа олорбуттара. Күн аайы строевой хаамыы, стрельбищалара 3 км ыраах этэ. Онно 90 буолан бараллара (1 рота). Боевой винтовканан, ручной пулемётунан Калашников автоматы, СБТ диэн саанан ытарга үөрэппиттэрэ. Противотанковай уонна пехотнай гранатанан туттарга үөрэммиттэрэ. Ити курдук 1945 с. от ыйыгар диэри Даурияҕа олорбуттара. Фашисткай Германия хотторон, кыайыы өрөгөйдөөн, дьон-норуот санаата көнөн турар кэмэ этэ. Ол эрээри Илин Милитарийскай Япония бөҕөргөтүллүбүт сэриилэрэ үлтүрүйэ илигэ.
1945 с. саас этэ. Кинилэр чаастарын государственнай границаҕа чугаһаппыттара. Ол кэннэ границаҕа тиийэн тохтообуттара. Сайын этэ. Тревога сотору-сотору буолара. Командира майор фроҥҥа киирэллэрин туһунан бирикээс аахпыта. Кинилэр чаастара сатыы, массыынанан, монголлар поезтарынан айаннаан иннилэрин диэки баран испиттэрэ. Сирэ-дойдута уйаара-кэйээрэ биллибэт истиэп этэ, сороҕор хайалардааҕа. Олус куйаас буолан, сороҕор киһи тулуйбат үлүгэрэ буолара: саллааттар олус утаталлара, сороҕор аччыктыыр да этилэр. Николай Николаевич бойобуой винтовканы кытта ручной пулеметы уонна 2 противотанковай гранатаны илдьэ сылдьыбыта, олус ыарахан, илистиилээх этэ. Хайалаах сиргэ тахсалларыгар бэйэ-бэйэлэрин быанан тардан көмөлөсүһэн сылдьаллара. Япония самолеттара кэлэн бомбалаан ааһаллара. Түүнүн олус хараҥарара. Буулдьа төбөлөрүн оройунан биир кэм ыйылаан олороро. Винтовканан уонна ручной пулемётунан кини элбэххэ ыппыта. Арай биирдэ Японияны кытта сэрии уурайда диэн биллэрбиттэрэ. Дьэ ураа бөҕө, үөрүү-көтүү, куустуһуу, кэпсэтии-ипсэтии бөҕө буолбута. Тыыннаах ортум диэн олус үөрбүтэ. Даурияҕа кинини сэрии сэбин харабыллааһыҥҥа анаабыттара. Үс үскэ квадратнай километр олбуордарга сэрии сэптэрэ хараллан тураллара. Иһигэр киллэрбэттэрэ. 76 разъезд диэн тимир суолтан 1,5 км сиргэ баар дэриэбинэ Вырга станцияттан чугас этэ. Харабыллыыр сиргэ Выркаҕа барара. Николай Николаевич 120 харабыллыыр ротаҕа сылдьыбыта. 1947 с. от ыйыгар дьэ босхолообуттара, онон дьиэтигэр барар буолан үөрүү бөҕө этэ. Кини бастаан поеһынан Иркутскайга, онтон Усть-Кутунан борохуотунан Дьокуускайга кэлбитэ. Онно уонча хоммута, убайыгар Дмитрий Бугаевка. Почта массыынатынан Намҥа кэлбитэ. Фрунзеҕа диэри стационарнай мотуорунан айаннаабыта. Аччыгый уолу эргэ райсоветка көрсүбүтэ. Аара айаннаан иһэн, Бурятия сиригэр аварияҕа түбэспитэ, контузияламмыта уонна докумуонун сүтэрбитэ. Күлүгээттэр түбэһэн кырбаабыттар этэ, ол туһунан биир бурят эппитэ. Фрунзеттан саҥаһын Балбаараны кытта Арбыҥҥа кэлбитэ. 3 хоно от оттуу барбыта. Оччотооҕуга биригэдьиир Василий Никифирович этэ. «Японияны кыайыы иһин» мэтээлин сүтэрбитэ. Билигин биир юбилейнай мэтээллээх, Кыайыы 40 сылыгар Аҕа дойду сэриитэ 2 степенэ ордены ылбыта. Билигин Арбын оскуолатыгар оһох оттооччунан үлэлии сылдьар. Сэрии уонна үлэ бэтэрээнэ буолбута. «Бэйэбин дьоллооҕунан ааҕынабын. Бу сырдык, көҥүл олох туһугар өлбүттэри мэлдьи саныыбын уонна сүгүрүйэбин», — диэн Николай Николаевич ахтар.
Василий Михайлович Абрамов,
оскуола дириэктэрэ
1986 сыл