РУБРИКАТОР
Эһэбит Иванов Иннокентий Дмитриевич
Эһэм Иванов Иннокентий Дмитриевич 1899 сыл Нам оройуонун Арбын нэһилиэгэр дьадаҥы колхозтаах дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт. Аҕата Иванов Миитэрэй (Айыы Муҥ), ийэтэ Өксүүнэ. Бииргэ төрөөбүттэр ахсыалар, эһэм төрдүс оҕо эбит. Эһэм Варвара диэн кыыһы ойох ылан «Дүлүҥ күрүө» диэн сиргэ ыал буолан олорбуттар. Биэс оҕоломмуттар - үс уол, икки кыыс. Эһэм колхозка бостуугунан үлэлиирэ, иллэҥ кэмигэр балыктыырын сөбүлүүрэ.
Эһэм улахан уолаттара Дмитрий уонна Афанасий сэриигэ бастакы хомуурга 1941 сыллаахха барбыттар. Онтон эһэм сэриигэ иккис хомуурга бэс ыйын 26 күнүгэр 1942 с. барбыт. Бу хомуурга Арбынтан 62 киһи сэриигэ туруммуттар. Өнөйөттөн Хатыыстаах биэрэгэр диэри сатыы барбыттар. Онно кыра уола Коля, мин аҕам, аҕатын атааран Үүнэргэ диэри барсыбыт. Хатыыстаахтан Граф биэрэгэр диэри оҥочоннон, онтон Граф биэрэгиттэн пароходунан Иркутскайга диэри устубуттар.
Эһэбин 209 полкаҕа стрелогунан ылбыттар. Онно 1942 сыл алтынньы ыйыттан ахсынньы ыйга диэри сылдьыбыт. Онтон 206 запасной полкаҕа эмиэ стрелогунан сылдьар. 1943 сыллаахха тохсунньуга немецтэргэ билиэҥҥэ түбэспит. Окуопаҕа контузия ылан бааһыран сыттаҕына, икки немец саллааттара кэлбиттэр. Салааскаҕа бааһырбыт офицердарын соһо сылдьаллар үһү. Тэбиэлээн туруоран баран эһэбин көрөн ыйа-ыйа күлбүттэр. Сэрэйдэххэ, кыараҕас харахтаах азиат омугу көрөн күллэхтэрэ. Онтон офицердарын состорон илдьэ барбыттар. 10-№ номердаах билиэннэйдэр лааҕырдарыгар укпуттар. Онно элбэх кыһыл армия саллаата, олор истэригэр еврейдэр эмиэ бааллара. Булбут еврейдэрин немецтэр өлөртүүллэрин туһунан эһэм дьоммор кэпсээбит. Билиэннэйдэр үөрэхтээх өттүлэрэ немецтэри кытта аахсаллара үһү, сорохтор күрүүллэрэ үһү. Мин эһэм үөрэҕэ суох киһи аахсыбакка тугу этэллэринэн сылдьыбыт буолуохтаах. Лааҕырга куукунаҕа көмөлөһөөччүнэн үлэлээбит, инньэ гынан тыыннаах этэҥҥэ сылдьыбыта буолуо. Лааҕырга сылдьан улаханнык ыалдьыбыт, ону немецтэр тыҥатын операциялаабыттар. Үтүө санаалаах немецтэр түбэһэн баҕар аһыммыттара эбитэ дуу, эксперимент оҥорбуттара эбитэ дуу, биһиги ону билбэппит. Эһэм дьоммор «немецтэр таҥастара бу ырааһын, маҥанын» - диирэ үһү. Эһэм билиэнтэн 1945 с. балаҕан ыйыгар босхоломмут, союзникпыт английскай армия босхолообут.
Эһэм сэриигэ, билиэҥҥэ сылдьыбытын туһунан улаханнык кэпсээбэтэх эбит. Аҕам Арбыҥҥа сельсовет бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир кэмигэр, оройуонтан боломуочунайдар кэллэхтэринэ биһиэхэ түһэллэр үһү. Эһэбиттэн сэриигэ, билиэҥҥэ сылдьыбытын туһунан ыйыталаһаллара үһү. Эһэм кэпсиирэ үһү, ону кэнники аҕам кэпсээмэ диэн бобон кэбиспит. Оччолорго билиэҥҥэ түбэспит дьону таҥнарыахсыттар курдук көрөллөрө. Аҕам билэрэ буолуо даҕаны, кини эрдэ олохтон туораабыта, биһиэхэ оҕолоругар кэпсээбэтэх уонна оччолорго биһиги кыра да буоллахпыт. Абаҕам Иванов Дмитрий Романович уонна ийэм ахтыыларыттан суруйабын.
Ийэм өйдүүрүнэн, эһэм Балтийскай муора кытыытыгар лааҕырга сылдьыбыт. Историяҕа сурулларынан билиэҥҥэ сылдьыбыт советскай саллааттары Сталин фильтрационнай лааҕырдарга олордубут. Балтийскай муора арыытыгар маннык лааҕыр баарын интернеттэн аахпытым. Бу лааҕырга НКВД-лар саллааттар билиэҥҥэ хайдах түбэспиттэрин, немецтэргэ вербовкаҕа киирбиттэрэ буолуо диэн бэрэбиэркэ, силиэстийэ оҥороллор эбит. Мин эһэм чахчы маннык лааҕырга олорбута диэн этэр кыаҕым суох. Абаҕам Иванов Дмитрий Романович этэринэн, эһэм сэриигэ урусхалламмыты чөлүгэр түһэриигэ үлэлээбит. Сэрии быдан бүппүтүн кэннэ эһэбин өлбүтүнэн ааҕа сырыттахтарына, 1948 сыллаахха дойдутугар эргиллэн кэлбит. Дьонум үөрүү-көтүү бөҕө буолбуттар. Сэрииттэн кэлэн баран колхозка сүөһү үлэтигэр, кэнники арыы собуотугар рабочайынан үлэлээбит.
Дьонум Арбынтан 1968 сыллаахха Көбөкөҥҥө көһөн кэлбиттэр. Эһэм төрөөбүт дойдутун ахтан, Арбыҥҥа баран сайылыыра: балыктыыра, хаптаҕастыыра. Кыра сылдьан биһиги эһэбитин кытта хаартылыыр, баарыстыыр этибит. Ол олорон биһиэхэ бородуукталар ааттарын немецтии тылынан этэрин өйдүүбүн. Кыайыы 30 сылыгар 1975 сыллаахха Көбөкөҥҥө кулууп иннигэр памятник аһыллыыта улахан бырааһынньык буолбута. Бу бырааһынньыкка эһэм сэрии ветерана буолан чиэстэммитин өйдүүбүн. Эһэм 1978 сыллаахха 79 сааһыгар сылдьан эмискэ ыалдьан олохтон туораабыта.
Эһэм үөрэҕэ суох, нууччалыы билбэт киһи сэрии уотугар, билиэҥҥэ сылдьан, эрэйи-муҥу көрөн дойдутугар эргиллэн кэлбит эбит. Биһиги эһэбит элбэх саҥата суох, көнө, судургу майгылаах, үтүө санаалаах, үлэһит киһи этэ. Биһигини олус таптыыра, көрөрө-харайара, көмө, өйөбүл-тирэх буолара. Эһэбит сырдык мөссүөнэ биһиги өйбүтүгэр-сүрэхпитигэр өрүү баар, олохпутугар сирдьит, холобур буолар.
Клара Иннокентьевна Иванова, сиэнэ
Нам, 2015 сыл, ыам ыйа