РУБРИКАТОР
ДЬОЛ, ОЛОХ ТУЪА ДИЭН
Дьол, олох туһа диэн ыраас, сырдык санааларынан салайтаран, төрөөбүт Ийэ дойдуларын, аймах-билэ дьоннорун иннилэригэр ытык иэстэрин холобура суох хорсуннук, кимнээҕэр да чиэһинэйдик төлөөбүт герой буойуннар хас биирдиилэрин ааттарын ааттаан, кинилэргэ махтал сылаас тылларын анаан, өссө төгүл ахтан-санаан, сүгүрүйэн ааһар улуу күммүт - Кыайыы 55 сылын бэлиэтиир өрөгөйдөөх күммүт үүннэ.
Биһиги аймахтан таайым, ийэм бииргэ төрөөбүт убайа Ядрихинскай Иван Захарович 1942 с, убайым аҕам быраата 18 саастаах Дмитрий Павлов 1943 с, аҕам Федотов Дмитрий Григорьевич 1941 с. уоттаах сэриигэ ыҥырыллан барбыттара.
Аҕам Дмитрий Григорьевич Федотов 1915 сыллаахха алтынньы 16 күнүгэр Нам улууһун II Атамай нэһилиэгэр дьадаҥы ыалга төрөөбүтэ. Ййэтэ Федотова Татьяна Васильевна эрдэ өлбүт. Аҕата Григорий Семенович оҕолорун, хаһаайыстыбатыгар көмөлөһүннэрээри, үөрэттэрбэтэх. 1936 с. аҕата өлөр. Балтынаан Нюталыын Нам Таастааҕар олорор эдьиийдэригэр Новгородова Прасковья Григорьевнаҕа киирэллэр. Эһиилгитигэр I Хомустаах «Хоҥордой» диэн табаарыстыбатыгар киирэн, араас үлэҕэ үлэлиир. 1938 сыллаахха «Хоҥордой» табаарыстыба «Соттуус» табаарыстыбаны кытта холбоһон, бөдөҥсүйбүт Киров аатынан колхозка кубулуйбута. Никольскайтан 3 км. арҕаа сытар Арыы Кыынньарбыт диэн кэрэ айылҕалаах сиргэ бөһүөлэк туттан, онно кииннэнэн саҥа колхоз үлэтин саҕалаабыта. Аҕам сааһын хонуу үлэтигэр, кыһынын түүлээхситинэн үлэлээбит. Сайыныгар 1941 с. бэс ыйын 22 күнүгэр Аҕа дойду Улуу сэриитэ саҕаланар. Үлэлээн кэлэн иһэн, Никольскай аннынааҕы боротуокаҕа сөтүөлээн баран, биэрэккэ тахсан олордохторуна, аҕабар, оччолорго 25 саастаах эдэр киһиэхэ, сэриигэ барарга бэбиэскэ аҕалан туттарбыттар. Ити 1941 сыл атырдьах ыйын 11 күнэ этэ. Намтан элбэх киһи буолан уоттаах сэриигэ аттаммыттар. Аҕам сэриигэ сылдьыбытын туһунан маннык суруйан хаалларбыт: «Бастаан Чита куоракка тиийбиппит, манна үс ый биһигини үөрэппиттэрэ. Ол кэннэ сорох доҕотторбутун, аны санаатахха, Арҕаа сэриигэ ыыталаабыттар эбит. Биһигини куруук хаалларан иһэллэрэ кыһыыта сүрдээх этэ, олус диэн абарарбыт. Ити сыл сэтинньи ыйга Крымскай диэн станцияҕа эмиэ байыаннай үөрэххэ хааллараллар, манна прожекторынан өстөөх самолеттарын тыктарарга, кэтээн көрөргө үөрэппиттэрэ, ол быыһыгар поход, тактика үөрэхтэрэ эмиэ буолуталыыллара. Үөрэх кытаанах ыарахан этэ. Сарсыарда 6 ч. туран баран, 11 ч. киэһэ ороммутун буларбыт. Көлөһүн тохтуута, сэниэ эстиитэ онно баара, киэһэнэн тэмтээкэйдии сылдьар буолаҕын. 1942 сыллаахха кулун тутар ыйга Японияны кытта границаҕа 79 №-дээх разъезка илпиттэрэ. Онно амбразуралаах таас кириэппэскэ, станковай пулеметтаах сиргэ 1943 сыл бүтүөр диэри сыттыбыт. Бу сыл ахсынньытыгар Даурия диэн сиргэ кэлбиппит. Манна эмиэ үлэ, үөрэх этэ. Онтон 1945 сыллаахха атырдьах ыйыгар Японияны утары сэриигэ дьэ киирдибит. Атахпыт хабыллыар диэри сатыы хааман, утатан охтуохпутугар диэри сор бөҕэнү көрөн, сыккырыыр дууһабыт ордон, Япония Хайлар куоратыгар кэллибит. Манна хабыр киирсии, сэриилэһии саҕаланар. Бу куораты, үс күн устата сэриилэһэн, ылбыппыт. Мантан ыла субуруччу Большой Хинган, Харбин куораттары ылбыппыт. Икки өттүттэн үгүс сүтүк тахсыбыта. Японецтар харса суохтарынан, хорсуннарынан сөхтөрбүттэрэ. Мии бу сэриигэ пулеметчик быһыытынан сылдьыбытым.
Бу кэнниттэн Китай куоратыгар Чангуҥҥа аҕалбыттара. Манна сэрии суох этэ, бэрээдэги көрөн кыстаабыппыт. 1946 сыллаахха муус устар ыйга Дауриянан Россияҕа төннөн кэлбиппит. Арҕаа да, илин да сырыт - сэрии диэн сэрии. Ол биһигиттэн ханна барарбытын, барбаппытын ыйыппат этилэр. Сэрии сокуона, бэрээдэгэ оннук буоллаҕа. Бу улуу сэриигэ араас омук уолаттара, биһиги, биир дьиэ кэргэн оҕолорун курдук сылдьыбыппыт, Ийэ дойдубут туһугар хорсуннук сэриилэспиппит, кыайыыны ситиспиппит, ааспыт бойобуой суолбутунан киэн туттабыт».
Төрөөбүт Сахатын сиригэр 1946 сыллаахха бэс ыйын 18 күнүгэр кэлбитэ.
Сэриигэ алдьаммыт-кээһэммит олоҕу чөлүгэр түһэриигэ, эйэлээх олоҕу тутууга күүһүн-күдэҕин харыстаабакка үлэлээбитинэн барбыта. Ити сыл күһүнүгэр мин ийэбин Анастасия Захаровна Ядрихинскаяны кытта олохторун холбоон, ыал буолбуттара. Оччолорго мин 9 саастааҕым. Ийэлээх аҕам, күүстэрин-сүбэлэрин холбоон, икки оҕолорун көрөн-харайан, иитэн-үөрэттэрэн, ыал оҥортоон, аҕыс сиэннэнэн, 2 хос сиэннэнэн, олус иллээхтик, өйөһөн-өйдөһөн 1988 сыл бэс ыйыгар диэри олорбуттара. Ити сыл ийэбит өлбүтэ.
Ийэм Ядрихинская Анастасия Захаровна 30-с сыллардаахха бастакы холбоһуктааһынтан ыла үлэтин саҕалаабыта. Биэлээх ынаҕын холбоон колхозка киирбит. Колхозтаах олоҕо хайдаҕын этинэн-хаанынан билбит киһи буолар. Нэһилиэк сэбиэтин депутата, стахановец-үлэһит буолан, онуоха эбии ханнык баҕарар үлэҕэ сыстаҕас, кыайыгас буолан, үлэ ыараханыгар сылдьыбыта. «Дьахталлар, ийэлэр сэрии ыар сылларыгар сарсыарда халлаан суһуктуйуутуттан киэһэ тыҥ хатыар диэри үлэлиирбит. Тоҥуу-хатыы, аччыктааһын, харах уута сэрии сылларын арахсыспат аргыстара этилэр. Үтүө да дьахталлар - дьүөгэлэрим, олох ити ыарын тулуйбакка, эрдэ олохтон бараахтаабыттара. Ыарахан да күн-дьыл этэ, ама да ааспытын иһин...», — диэн ийэм барахсан ааспыт олоҕун ахтан-санаан ааһара. Кырдьыга, талааннаах поэт Н. Рыкунов эппитинии «тыыл диэн син биир сэрии» этэ. Ийэм «1941-45 сылларга Килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Сталин төбөлөөх ол мэтээлин, ытыһыгар ууран, аргыый аҕай имэрийэ олорор буолаахтыыра. Ийэбит асчытынан, иистэнньэҥинэн, наһыыба, наҕыл, сытыары-сымнаҕас майгытынан, үлэһитинэн дьонугар-сэргэтигэр сөбүлэтэрэ, ытыктатара. Ийэлээх аҕам өрүү үлэни өрө туталлара, үлэттэн ордук киһи олоҕор улахан суолталаах суох диэн өйдөбүллээхтэрэ. Аҕам Дмитрий Григорьевич колхоһугар, кэлин совхоһугар араас үлэҕэ үлэлээбитэ. Олоҕун 60-ча сылын үлэҕэ анаабыта. Хонуу үлэтиттэн саҕалаан, түүлээхситинэн, суотчутунан, колхоз партийнай тэрилтэтин секретарынан, оҕуруот биригээдэтин биригэдьииринэн, атыы-эргиэн систематыгар, кэлин пенсияҕа тахсан баран сиэмэ ыскылаатын сэбиэдиссэйинэн о.д.а. үлэлэргэ үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ, ону үгүс ахсааннаах грамоталар, махтал суруктар, знактар... кэрэһэлииллэр. Кини сири кытта үлэни үчүгэйдик билэрэ. «Сири оҥордоххо, сири оҕо курдук бүөбэйдээтэххэ, сир барахсан өлгөм үүнүүнү биэриэхтээх», — диэн өрүү үөрэтэрэ. Ленин аатынан колхоз, «Нам» совхоз эрдэхтэринэ оҕуруокка өр сыл биригэдьиирдээбитэ. Онно хаппыыста, хортуоска үрдүк үүнүүтүн ылан, «Нам» совхоз Бочуотун кинигэтигэр, тыа хаһаайыстыбатын министерствотын Бочуотун кинигэтигэр киллэриллибитэ, Норуот хаһаайыстыбатын ситиһиилэрин быыстапкатыгар кыттыбыта, «Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа» знактарынаннаҕараадаламмыта.
Аҕабыт Дмитрий Григорьевич улууһун «Ленин суола» хаһыатын активнай корреспондена этэ. Улуус олоҕор олус туһалаах проблемнай боппуруостары көтөҕөн, ыстатыйалары суруйара. Ол курдук «Сиртэн аһаан-таҥнан олоробут» ыстатыйатыгар сир оҥоһуутун культуратын үрдэтии түмүгэр сиртэн үрдүк үүн үүнү ылыы кыаллыахтааҕын, «Ынахтан икки тыһыынча литр үүтү ыахха сөбүн» тустарынан хаһыакка санаатын этэн суруйбута киэҥ сэҥээриини ылан, улахан хамсааһыны таһаарбыта, икки тыһыынчалаах кирбиини ылбыттар ахсааннара элбээбитэ. Табаарыстыы суут, народнай хонтуруол председателин, уонунан сылларга быыбар комиссиятын председателин курдук дьоһуннаах общественнай үлэни чиэстээхтик толорон кэлбитэ. Нэһилиэгин социальнай олоҕор сыһыаннаах боппуруостары араас таһымнаах мунньахтарга туруорсара, модьуйсара. Биллиилээх журналист Т. Халыев аҕалаах ийэбит туһунан суруйбут «Дьол түһүлгэтэ» диэн очеркатыгар («Ленин суола» 1987 с. тохс. ый) маннык суруйар: «... Нэһилиэк социальнай олоҕо тупсуутугар оҕонньор кэпсэтиспэтэх боппуруоһа диэн эмиэ суох. Никольскайга саҥа оскуола тутуллара наада буолбутун туһунан Дмитрий Григорьевич элбэхтик кэпсэтистэ, туруоруста. Ол түмүктээх буолла. «Комсомольскай» совхоз бу сыллата улаатан, производствота кэҥээн иһэр биригээдэтин рабочайдарын оҕолоро билигин бэртээхэй саҥа дьиэҕэ үөрэнэллэр...».
Биир да кылаас үөрэҕэ суох, бэйэтин дьулуурунан ааҕар, суруйар буолбут, оччотооҕу саха киһитин кыаҕынан, сүрэҕин баҕатынан дьон-норуот олоҕо күнтэн күн кэрэ буоларын, уйгулаах олоҕу оҥорсор туһугар биир уоппуската, биир өрөбүл күнэ суох олоҕун усталаах-туоратыгар үлэлээн-хамсаан олорон ааспыт олоҕо туһугар хайҕаллаах, холобур буолар олох дии саныыбын. Түөһүгэр Аҕа дойду Улуу сэриитин 2-с степеннээх ордена, элбэх мэтээллэр, «Улуус бочуоттаах гражданина» знак анньыллан, ити килбиэннээх олоҕун туоһулууллар. Ийэлээх аҕабын кэргэним Иван Ильич олус сөбүлүүрэ, күндүтүк саныыра-ахтара, кинилэргэ үҥэрэ-сүктэрэ. Дьонум да күтүөттэрин олус диэн маанылыыллара, таптыыллара. Көмүс уҥуохпутун көтөхсүө диэн эрэнэллэрэ. Ол эрэллэрин кини толорбута. Дьылҕа хаан кытаанах оҥоһуутунан бэрт соторутааҕыта кэргэним Иван Ильич көмүс уҥуоҕа таптыыр-ытыктыыр дьонун - ийэлээх аҕабыт тастарыгар көтөҕүлүннэ.
Улуу Кыайыы 55 сылын туолар үбүлүөйүн бэлиэтиир кэрэ-бэлиэ күҥҥэ биһиги ийэлээх аҕабыт, эбэлээх эһэбит сырдык ааттарыгар сүгүрүйэн, кинилэри ахтан-санаан, көмүс уҥуохтарын үрдүгэр тыыннаах сибэкки ууран, кэриэстээн ааһыахпыт. Улуу Кыайыыны фроҥҥа уонна тыылга аҕалсыбыт ийэлээх аҕабыт олохторо салҕанар, ааттара ааттанар.
ЯДРИХИНСКАЯ А.Г.,
РФ норуотун үөрэҕириитин туйгуна, старшай уонна методист учуутал,
Н.К. Крупская медалъ кавалера, РФ үтүөлээх учуутала