РУБРИКАТОР
АҔАБЫТ ӨЙДӨБҮЛЭ ӨЛБӨӨРБӨТ
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии уодаһыннаах сыллара хас биирдии дьиэ кэргэн историятыгар үйэлэргэ суураллыбаттыы көмүс буукубаларынан суруллубута. Аҕыйах ахсааннаах сахабыт норуотугар сэрии таарыйбатах ыала диэн ахсааннаах. Саха сириттэн 62 тыһ. тахса киһи сэриигэ барбыта биллэр. Оттон Нам улууһуттан - 1849. Ол иһигэр Бөтүҥтэн барыта 157 киһи сэриигэ ыҥырыллыбыта. Олортон 66 буойун тыыннаах ордон дойдуларыгар эргиллибитэ. Кинилэр истэригэр эдэркээн 25 саастаах Федоров Степан Денисович баара. Кини Чаарыаска оттуу сылдьан, 1941 с. атырдьах ыйын 7 күнүгэр маҥнайгы хомуурга түбэһэн сэриигэ барбыта. Фроҥҥа I, II Читаҕа, Улан-Удэҕэ үөрэнэн баран атаарыллыбыта. Онно сахалар 4 киһи намнар эбит. Аммосов, Зырянов — Салбаҥтан, Бөтүҥтэн Лукин Сэмэн-Өрүкүй уонна кини. Смоленскай уобаласка сэриилэһэ сылдьан бааһырбыта. Тулаҕа, Куйбышевка, Новороссийскайга госпиталларга сытан эмтэммитэ. 1942 с. сэтинньигэ II группалаах инбэлиит буолан сыыйыллан дойдутугар эргиллибитэ.
Степан Денисович уот сэрии саамай кутаатыгар өлүү-сүтүү, киһи киһиэхэ кыайан кэпсээбэт иэдээнигэр түбэһэн тыыннаах ордубута.
Сэрииттэн эргиллэн баран колхозка үлэлээбитэ. Кэргэнэ Кайгородова Анна Гаврильевналыын (1936 с. ыал буолбуттара) 4 оҕоломмуттара. Билигин оҕолоро бары туруу үлэһит дьон буолан, төрөппүттэрин аатын дьоһуннук ааттаталлар. Буойун олоҕун 10 сиэн, 8 хос сиэн салгыыллар.
Улуу Кыайыы 65 сылын көрсө оҕолоро аҕаларын туһунан үтүө өйдөбүплэрин бэчээттиибит.
Улахан уола, көҥүл тустууга спорт маастара, РФ үтүөлээх учуутала Денис Степанович Федоров. «Оҕо сылдьан аҕам сэриигэ сылдьыбытын туһунан ыйытан көрдөхпүнэ кыыһырара. «Онно өлүү-сүтүү, оонньуу буопбатах. Туох үчүгэйин истээри гынаҕын?» —диэн иҥиэттэн кэбиһэрэ. Аҕам эппитэ — сокуон. Онон хаһан да бу тиэмэни сөргүппэт этим. Арай быстах онно-манна түбэһэн эппитин аҕыннахха, «хабыыс-хараҥа» диэбиппэр: «Соҕуруу баар этэ, хараҥа диэн. Биһиги дьоммутуттан быстан үһүө буопан субуруһан мээнэ баран испиппит. Эмискэ ортоку иһэр уопга буулдьа кэлэн түһэн улаханнык өлөрдүү бааһырта. Оннук, дьылҕа хаан диэн быһаарар быһыылаах. Киһибитин наһыылкаҕа сытыаран иһэн, дьиэҕэ кэтиллэ түстүбүт. Им-балай, туох да күүтэрэ биллибэт. Хайыахпытый, киирэн кэллибит. Хата, бэйэбит дьоммут эбит. Атаакаҕа ыраас сиринэн киирэбит. Дьон балбаах курдук сытан хаалаплар, аҕыйах киһи хаалабыт. Биирдэ атаакалаан иһэн аппаҕа тохтоотубут. Олох чугас ньиэмэстэр саҥалара иһиллэр. «Ыстыыккытын бэлэмнээҥ!» — диэн буопла. Мин «өлөр-өһөр кэм кэллэ быһыылаах» диэн куттанным. Синиэлбин уһуллум. Хата, ньиэмэстэрбит куотан хаалбыт этилэр». Ити курдук оҕонньор аҕыйах тылы этэн турардаах. Сыгынньах сырыттаҕына илиитигэр ылбыт баастарын чэрин дьулайа көрөрүм уонна колхоз саамай күүс эрэйиллэр үлэтигэр илдьэ сылдьалларын, ону кини кыайа-тута үлэлиирин сөҕө саныырым, киэн туттарым. Аҕам 60 сааһын быдан ааһа сылдьан, Хардаҥҥа райком үпэһиттэрэ күүлэй тэрийбиттэригэр кыттыбыта. Онно Сергей Данилович Свешников баһын быһа илгистибитэ. Ходуһа ортотугар тиийиилэригэр оҕонньордоро туораан сынньана олорор буолара үһү. Онтон кэлээттэрин кытары эмиэ охсон барар. Инньэ гынан олох эһэн кэбиспит үһү.
Кыыһа Анна Степановна Федорова, РФ үөрэҕириитин үтүөлээх үлэһитэ. «Аҕабыт кырдьан баран сэриилэспит сирдэрин аатын умнуталаан кэбиспит этэ. Телевизорга сэрии туһунан киинэ буоллаҕына, сытынан кэбиһэрэ. «Сабан кэбиһиҥ, көрүмэҥ», —диирэ. «Киһи куйахата күүрэр араас түгэн барыта баар этэ», — диэн өскүөрүтүн эрэ этэрэ. Ону ыйыталаһан токкоолоспотох буоллахпыт. Онон көрбүтэ-билбитэ бэйэтин кытта бараахтаатаҕа... Сэрииттэн илдьэ кэлбит 7 оскуолага доруобуйатын айгыратан Кыайыы 50 сылын кыайан көрсүбэккэ бараахтаабыта. Кини Москва куорат аннынааҕы кырыктаах былдьаһыктаах сэрии бастакы көмүскээччилэриттэн биирдэстэрэ эбит. Итии хаанын тохпут, Аҕа дойдутун көмүскээбит саплаат сэрии бастакы күннэрин, кытаанах олоҕу, сэрии сэбэ тиийбэтин, ас-таҥас кырыымчыгын этинэн-хаанынан билэн тыыннаах эргилпэн кэлэн, үлэ фронугар харса суох үлэлээн Кыайыыны уһансыбытынан киэн туттабын».
Федоров Алексей Степанович, РФ Суолун бочуоттаах үлэһитэ. «Аҕам сэрии уотугар сылдьыбытын хаһан да ыһа-тоҕо кэпсээбэт этэ. Арай, Кыайыы бырааһынньыгар хопуочуйан баран, хараҕын уута кэлэрэ. Кини быстах кэпсээннэриттэн аҕыннахха, кыргыһыыга киирэллэригэр 2-3 киһиэхэ бинтиэпкэ, 15 ботуруон биэрэппэр уонна хаһан саапаах киһи оҕуннаҕына саатын ылан сүүрэҕин диирэ. Сэрииттэн икки илиитигэр оскуолактар түһэн көнтөс буолан кэлбит. Бастаан олох хамсаабаттар үһү. Ону имитэн-хомутан хамсыыр оҥорбут. Кини кытаанах санаалаах, бэйэтин лаппа кыанар киһи бу ынырык, өпүүлээх-сүтүүлээх сэриигэ, киһи эрэ мээнэ ордон хаалбат үлүгэригэр, санаата мындыр эбит. «Хаар хапыҥын да иһин наар тоҥуу хаарынан сүүрэрим. Онно миинэ суоҕа биллэр. Дьиэҕэ-уокка сөрүөстүбэккин — буулдьа, снаряд барыта онно көтөр», — диирэ.
Юлия Степановна Дыдаева, иитээччи. «Мин аҕам сүрдээх аҕыйах саҥалаах, хаһан да кыыһырбат, бэйэтин кыанар, күүстээх, үлэһит киһи этэ. Кини олорорун хаһан да көрбөтөҕүм. Сарсыарда эрдэ, хаплаан суһуктуйуута, үлэлии барара. Киэһэ хойут хараҥарыыта кэлэрэ. Сэрииттэн араанньы буолан кэпэн баран, тута биригэдьииринэн уо.д.а. үлэлэргэ тутаах киһи этэ. Кадровай булчут. Кыһынын сыпгы аһатарын өйдүүбүн. Сайын окко, наар кэбиһиигэ, бастыҥ кыдамаһытынан кырдьыар диэри сылдьыбыта. Кыанар, күүстээх буолан, хайа да эдэр дьонтон хаалсыбат этэ. Кыайыы күнүн бырааһынньыгын, параады көрө олорон, сэриигэ сыпдьыбытын санаан ытамньыйара. Сэриипээх киинэни олох көрбөт этэ. Сэриини абааһы көрөрө: «Сэриигэ уот да уот, охсуллубут от курдук элбэх киһи өлөн охтор. Тыас-уус, ыһыы-хаһыы, ынчык киһи өйүттэн-санаатыттан тахсыбат», — диирэ. Сэрииттэн тыыннаах ордон кэлэн олох олорон, сиэннэрин көрөн үөрээхтиирэ. Биһиги дьиэ кэргэн бука бары аҕабыт Степан Денисович Федоровынан киэн туттабыт.
Л. УВАРОВСКАЯ