РУБРИКАТОР
АРТИЛЛЕРИСТ СУОЛА
Үп оройуоннааҕы салаатын Сал-баҥнааҕы агенынан үлэлии сылдьар 23 саастаах Анисим Федоров 1942 сыл бэс ыйыгар Кыһыл Армияҕа ыҥырыллыбыта. Челябинскай уонна Свердловскай куораттарга сылы кыайбат кэмҥэ бойобуой бэлэмнэниигэ баран младшай сержант званиеламмыта. Кини уоттаах сэрии алдьархайын аан маҥнай Курскай Дуга кыырыктаах кыргыһыытыгар билбитэ уонна Илиҥҥи Пруссияҕа Кыайыы күнүн көрсүбүтэ.
- 1943 сыл бэс ыйын саҥатыгар элбэх чаастары кытта биһиги полкабытын Курскай Дуга чугаһыгар аҕалан тохтоппуттара. От ыйын 5 күнүгэр сарсыарда сир ньиргийэ олордо. Ити биһиги самолеттарбыт бөлөҕүнэн төттөрү-таары көтөллөрө, - диэн кэпсиир Анисим Матвеевич.
- Дьиҥнээх сэриитигэр от ыйын 7 күнүгэр киэһэлик киирбиппит. Итинтэн ыла өлүү-тиллии суолугар үктэммиппит. Сэриилэспиппит иккис күнүгэр өстөөхтөр хас да төгүл контратакаҕа киирэннэр улаханнык илиһиннэрбиттэрэ. Ону барытын төттөрү охсон испиппит.
Онтон атын туһаайыыга ыыппыттара. Прохоровка диэн станцияҕа оборонаҕа турдубут. Өстөөх улахан орудиеларынан ытыалаан биһигиттэн элбэх сүтүгү таһаарда. Артиллерийскай уоту өссө күүһүртэ. Чугуйарга күһэлиннибит. Мин расчетпуттан Чугунов, Иванов диэн табаарыстарым өлбүттэрэ, командирбыт эмиэ өллө, биир киһибит эрдэ араанньа буолбутун массыынанан ыыппыппыт.
Сердцевидов диэн оҕонньордуун иккиэйэҕин хаалан баран атын дьону кытта барсан киэһэ дьоммутун буллубут.
Сарсыҥҥытыгар ити хаалларбыт Прохоровка станциябытын ыллыбыт. Онно көрдөххө сир кырса олох хорутуллубут сир курдук буолбут этэ. Кэмэ суох элбэх алдьаммыт танкалар, массыыналар, пушкалар күөрэ-лаҥкы сыталлара. Өстөөҕү үүрэн салгыы кимэн киирдибит. Биһигини Воронеж куорат туһаайыытыгар ыыппыттара. Онно икки күн сэриилэспиппит кэннэ Москва аттыгар бөҕөргөтүүгэ аҕалбыттара.
Курскай Дугаҕа киириибитигэр уонча саха этибит. Кинилэртэн Сивцев Семен Иннокентьевич (Хатыҥ Арыы) бастакы күммүтүгэр атаҕын үлтүрүттэрэн госпиталга барбыта. Иккис күммүтүгэр 13 киһи олорон иһэр массыынатыгар бомба түһэн олоччу мэлиппитэ. Кинилэр ортолоругар Кэбээйиттэн сылдьар Полятинскай диэн саха баара.
Үһүс Белорусскай фронт Тацинскай танковап корпуһун 273-с минометнай полкатын иккис дивизионун иккис батареятын наводчига младшай сержант Федоров Анисим Матвеевич Ельня, Смоленскай, Орша, Витебскэй, Могилев куораттары ылыы кырыктаах кыргыһыыларыгар 9 ый устата сылдьыбыта. Аҥардас Ельня куорат иһин ыйга чугаһыыр кэмҥэ элбэх хаан тохтубута. Өстөөх бу киирсиилэргэ улахан охсууну ылбыта, уонунан тыһыынча саллааттара билиэн түбэспиттэрэ.
- Орша куорат таһыгар эмиэ элбэх сүтүктэммиппит. Витебскэй, Могилев куораттарга биир оннук этэ. Сороҕор аһара хотторон төннүтэлии сылдьыбыппыт, - Анисим Матвеевич үөһэ тыынар.
- 1944 сыл саас Смоленскай аттыгар Тимир Муоста диэн станцияҕа олорон бөҕөргөтүммуппут. Бэс ыйыгар Белоруссиянан кимэн киирбиппит. Белоруссия сүрдээх хойуу оттоох-мастаах дойду. Сотору-сотору партизаннары көрсүтэлээбиппит. От ыйын 5 күнүгэр сарсыарда күн тахсыыта Минскэй куорат аҥар уһугар киирбиппит. Немецтэр куораты улаханнык урусхаллаабыттар этэ. Олохтоохтор биһигини улахан үөрүүнэн көрсүбүттэрэ.
От ыйын 31 күнүгэр Литваҕа Неман өрүһү туораабыппыт, атырдьах ыйын 1 күнүгэр Каунас куораты босхолообуппут. Ордук күүстээх утарсыыны кыраныыссаҕа баар Белау куоракка көрсүбүппүт. Манна ыйтан ордук кэмҥэ сэриилэһэн өстөөх улахан бөҕөргөтүнүүтүн тоҕу көппүппүт, - диир младшай сержант.
Кинилэр Илиҥҥи Пруссияҕа 1944 сыл алтынньы ыйга киирэллэр. Тильзит, Жилени, Гросскоит, Ауливенен. Кацкемен, Инстенбург, Велац, Таплац, Алленбург, Нордберг, Летцен уонна да атын куораттары ылаллар.
- Биирдэ кимэн киирэн иһэн өстөөх төгүрүктээһинигэр түбэспиппит. Биһиги үс танкабытын олоччу кырпыттара. Сэриилэһэ-сэриилэһэ улам чугуйан төгүрүктээһинтэн тахсар сыаллаахпыт. Биир татаар уола ПТР-тан 8 куйахтаах массыынаны алдьаппыта. Ити уолга төгүрүктээһинтэн тахсааппытын кытта Советскай Союз Геройун аатын иҥэрбиттэрэ уонна сэрии кэмигэр биир ый уоппуска биэрэн дьиэтигэр ыыта сылдьыбыттара.
Түүн биһиги массыыналарбыт танкалар кэннилэриттэн бэрт сэрэҕинэн икки фронт линиятыгар кэлбиттэрэ. Суолу бүөлээн турбут 120 тонна ыйааһыннаах икки «тигр» танканы биһиги танкистарбыт алдьаппыттара. Халлаан сырдыыта дьоммутун кытта холбоспуппут. Ити төгүрүктээһинтэн тахсан баран биир дойдулаахпын Көбөкөн нэһилиэгин уола Лукинов Константин Гаврильевиһы көрсүбүтүм. Илэтин дуу, түүлүн дуу билбэт курдук долгуйан сахалыы кэпсэппиппит. Кини бастакы дивизиоҥҥа баара, эмиэ наводчик этэ. Сэрии кэнниттэн төрөөбүт колхоһугар председателлээбитэ, кэнники колхозтар бөдөҥсүйүүлэрин да кэннэ атын салайар үлэлэргэ сылдьыбыта, - Анисим табаарыһын ахтар. - Илиҥҥи Пруссияҕа үс ыйга чугаһыыр кэмҥэ сэриилэһэн Кенингсбергэ тиийиэхпитигэр диэри биһиги чааспыт улахан сүтүктэммитэ. 1945 сыл тохсунньуга кылгас кэмҥэ тохтоон бөҕөргөтүнэн баран бүтэһиктээх кимэн киириигэ туруммуппут. Өстөөх олус бөҕөргөтүммүт линияларын босхолооһуҥҥа кыттыбытым.
Олунньу 18 күнүгэр Мельзак куорат таһыгар армия генерала И.Д. Черняховскай өлбүтэ. Командующайынан бастаан маршал Василевскай, онтон армия генерала Баграмян анаммыт этэ.
Биһиги чаастарбыт Кенингсбери үс сиринэн төгүрүйэн олороллор диэн иһитиннэрэллэрэ. Муус устарга фашистскай Германия тирэх оҥостуммут кириэппэһин төгүрүктэммит сэриилэрэ үлтүрүтүллүбүттэрэ. Сэриини Кенингсбери ылыынан түмүктэспитим. Ыам ыйын 9 күнүгэр немецкэй армия капитуляциялаата диэн биллэриилэрин истээт биһиги минометунан, автоматынан харса суох салют биэрбиппит. Ол көрдөхпүтүнэ тула турар бары чаастар араас көрүҥнээх орудиеларынан салюттаан эрэллэрэ.
А.М. Федоровтаах сэрии бүппүтүн кэннэ биир сыл Псков куораты чөлүгэр түһэриигэ үлэлэспиттэрэ. 1946 сыл бэс ыйын 15 күнүгэр демобилизацияламмыта. Дойдутугар икки «Хорсунун иһин», «Кенингсбери ылыы иһин», Германияны кыайыы иһин» медаллардаах эргиллибитэ. Билигин кини түөһүн 7 бойобуой уонна юбилейнай медаллар киэргэтэллэр.
Эйэлээх тутуу сылларыгар Анисим Матвеевич төрөөбүт нэһилиэгэр Салбаҥҥа Киров аатынан колхозка ҮТФ сэбиэдиссэйдээбитэ. Кэнники өр сылларга Намҥа соҕотуопка уонна эргиэн тэрилтэлэригэр үлэлээбитэ. Аҕыс оҕо аҕата, элбэх оҕо эһээтэ.
В. Еремеев