НОРУОТ ТУҺУГАР ОЛОХ

«Үлэ, үлэ барахсан буоллаҕа дии, олох туллар тутааҕа:

дьону дьоллуур, киһини кэскиллиир»

Л. Попов

 

Мин хос эһэм олорон ааспыт олоҕун кэпсиэхпин баҕарабын. Кини туһунан миэхэ эбэм Анастасия Григорьевна кэпсээбитэ. Мин хос эһэм Дунаев Григорий Иванович уруккута Нам оройуонун Атамай нэһилиэгэр, билиҥҥитинэн Горнай улууһугар 1919 сыллаахха ыам ыйын 3 күнүгэр элбэх оҕолоох дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүт. Сэттэ кылааһы бүтэрэн нэһилиэк, колхоз араас үлэлэригэр үлэлээбит. Эдэр, сытыы, тыллаах-өстөөх, үүнэр кыахтаах уолу Октябрьскай нэһилиэк Сталин аатынан артыалга биригэдьииринэн аныыллар. Ол үлэлии сырыттаҕына...

1941 с. бэс ыйын 22 күнүгэр фашистскай Германия Советскай Союзка түөкүннүү саба түспүт. Эйэлээх кэм уурайбыт. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаламмыт. 1941 сыл бэс ыйын 30 күнүгэр Оборона государственнай комитетын председателинэн Иосиф Виссарионович Сталин бигэргэтиллибит. Кини от ыйын 3 күнүгэр сэбиэскэй норуокка туһаайан араадьыйанан тыл эппит. Онно бу сэрии политическай ис хоһоонун, Ийэ дойдуга олус кутталлаах быһыы-майгы буолбутун чуолкайдаабыт. Өстөөҕү кыайар туһугар Кыһыл Армия уонна тыыл соруктарын быһаарбыт. Түмүгэр: «Биһиги дьыалабыт кырдьыктаах, өстөөх үлтүрүтүллүө, Кыайыы биһиэхэ буолуо!» - диэн бигэ, халбаҥнаабат эрэллээҕин биллэрбит. Дьэ, бу күнтэн ыла «Барыта - фроҥҥа, барыта - Кыайыы туһугар!» диэн буолбут. Сэрии саҕаланыаҕыттан колхозка үлэни кыайар-хотор туруктаах колхозтаахтара аҥарын кэриҥэ сэриигэ ыҥырыллыбыттар. 1942 с. хос эһэм окко киирээри сылдьан бэбиэскэ туппут. Төрөөбүт түөлбэтин хаалларан, үлэтин биир кырдьаҕас колхозтаахха туттаран, дьонун кытта бырастыылаһан Дьокуускайга киирбит. Осетроваҕа диэри борохуотунан, онтон Уралга диэри поеһынан айаннаабыт. Онно үс ый үөрэнэн, ол күһүн Москва хайысхатынан сэриилэһэр фроҥҥа барбыт. Москва анныгар тиийэн кыргыһыыга аан бастаан сүрэхтэммит. Бу кыргыһыыга хос эһэм атаҕа бааһыран госпиталга киирбит. Манна кылгас кэмҥэ эмтэнэн баран чааһыгар төннүбүт. Онтон ыла элбэх ахсааннаах күл-көмөр буолбут куораттары, дэриэбинэлэри ортотунан ньиэмэстэри кытта хас хардыы аайы ынырыктаах кыргыһыынан арҕаа диэки баран испит. Сталинград куораты босхолооһуҥҥа актыыбынай кыттыыны ылбыт. Онно «Сталинград оборонатын иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Орел куорат көмүскэлигэр пулеметчигынан сылдьан хорсунун иһин Кылаабынай командующай И.В. Сталин илии баттааһыннаах Махтал сурук ылбыт. Смоленскайы босхолуур сэриигэ гвардия ефрейтора Дунаев Г.И. икки ньиэмэс тааҥкатын умаппытын иһин «Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Ол кэнниттэн 1943 с. 2-с Украинскай фронт 93-с гвардейскай дивизиятын састаабыгар сылдьан, Харьков куорат таһыгар разведкаҕа баран икки ньиэмэһи билиэн ылбыт. Онно «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Онтон сотору Харьков куораты босхолуур иһин кырыктаах кыргыһыыга улаханнык бааһырбыт. Илиитэ, сүнньэ, сиһэ хамсаппат буолан гиипсэҕэ сыппыт. Госпиталга сыл кэриҥэ сытан эмтэммит. Ити курдук сэриигэ сылдьыбытын туоһулуур элбэх мэтээллэрдээх. Бу мантан көрдөххө мин хос эһэм олус хорсун, сытыы-хотуу, төрөөбүт Ийэ дойдутун туһугар олоҕун харыстаабакка сэриилэспит эбит.

1944 с. төрөөбүт төрүт буоругар төннөн кэлэн, Нам оройуонун Хамаҕатта нэһилиэгэр кэлэн олохсуйар. 1945 с. сайын от үлэтин саҕана «Сэрии бүппүт, биһиэннэрэ ньиэмэстэри кыайбыттар, аны сэрии суох!» диэн үөрүүлээх сонун кэлбит. Туох эрэ ыарахан сүгэһэр түспүтүн курдук буолбут. «Кырдьык дуо, тугун бэрдэй!» диэн үөрбүт саҥа-иҥэ элбээбит. Халлаан өссө сырдаабыкка, кэҥээбиккэ дылы буолбут. Сир-дойду барыта чыычаах ырыатынан, от-мас тиллэринэн, көҕөрөрүнэн, үөруүнэн туолбут. Сотору сэрииттэн орпут дьон утуу-субуу кэлитэлээбиттэр. Кэргэттэрэ, оҕолоро үөрүүлэриттэн харахтарын уута кэлбит, онтон сэриигэ өлбүттээхтэр хомойон ытаабыттар. Ол да буоллар атын дьон үөрүүтүн үллэстэн эмиэ тэҥҥэ үөрбүттэр-көппүттэр. Сэрии бүтэн, дьэ, дьол өрөгөйдөөбүт. Олох сыыйа көммүтүнэн барбыт. Үөрэх-үлэ күөстүү оргуйбут. Өй-санаа уһуктубут, чэбдигирбит. Дьон сирэйэ-хараҕа сэргэхсийэн, саҥа күүс эбиллибит. Мин хос эһэм бастаан оҕуруот, хонуу үлэтигэр уонна сүөһү иитиитигэр биригэдьиирдээбит. 1947 с. Дьокуускайга киирэн салайар кадрдары бэлэмниир оскуолаҕа 3 сыл үөрэммит. Ол кэнниттэн хос эһэм Григорий Иванович араас салайар үлэҕэ: колхозка председателинэн, биригэдьииринэн үтүө суобастаахтык үлэлээбит. Ол курдук, 1952 сыл олунньу 16 к. нэһилиэк сэбиэтин сессията ылыммыт былааны өссө кэҥэтэр туһунан быһаарыы ылынар. Колхозтаахтарга 7 дьиэни, 8 миэстэлээх баанньыгы, 200 сүөһү турар 2 хотону, 40 миэстэлээх көньүүһүнэни, 100 т киирэр сиэмэ ыскылаатын, 30 т киирэр хортуоппуй подвалын, 40 биэ киирэр сарайын, 150 кв.м. иэннээх сиэмэ кутар сарайы, 600 куб.м. истээх сиилэс дьааматын уонна да атын үлэлэр толорууга ылыллыбыттар. Бу ааттаммыт үлэлэри олоххо киллэртэрэр дьаһалы толортороругар  Дунаев Г.И. сүктэриллибит. Хос эһэм утуйар уутун умнан туран бу эппиэтинэстээх үлэни ылсыбыт уонна чиэстээхтик толорбут. Ол курдук, 1955 с. ыһыы үлэтигэр бастаабыттарга колхоз бырабылыанньата арыынан бириэмийэ биэрбит.