РУБРИКАТОР
ЭҺЭМ СТАЛИНГРАД, ХАРЬКОВ КУОРАТТАРЫ БОСХОЛОСПУТА
Быйыл телевизорга наар Украинаҕа буолар айдаан туһунан кэпсииллэр. Онтон мин Украинаҕа Харьков диэн куорат баарын биллим. Ол куораты мин хос эһэм Дунаев Григорий Иванович немецкэй фашистартан босхолоспут үһү. Ол туһунан биһиэхэ эһэбит Александр Григорьевич кэпсээбитэ уонна бэйэм эргэ хаһыаттартан аахпытым. Хос эһэм олоҕун толук уурарын кэрэйбэккэ көмүскээбит куоратыгар, дойдутугар итинник улахан айдаан тахсыбытыттан биһиги дьиэ кэргэн бары хомойобут. Ол да буоллар Украина дьонугар эйэлээх олох сотору кэлиэ диэн эрэнэбит.
Мин хос эһэм Григорий Иванович сэриигэ 1942 сыллаахха Горнай улууһун Сталин аатынан колхозка биригэдьиирдии сылдьан барбыт. 200-тэн тахса километры сатыы айаннаан Дьокуускай куоракка кэлбиттэр. Онтон поеһынан, борохуотунан айаннаан Уралга тиийэн үс ый үөрэммит. Москва куораты көмүскүүр сэриигэ кыттыбыт. Сир-халлаан ньиргийэр тыаһын, кыа-хаан тохтуутун, сэрии диэн ынырыгын манна аан бастаан билбит. Атаҕар бааһыран госпитальга эмтэнэн баран, бэйэтин чааһыгар төннүбүт. Онтон ыла күл-көмөр буолбут дэриэбинэлэри, куораттары ортотунан немецтэри утары хас хардыы аайы ынырыктаах охсуһуунан арҕаа диэки баран испиттэр. Сталинград куораты босхолооһуҥҥа кыттыбытын иһин «За оборону Сталинграда» диэн мэтээлинэн наҕараадаламмыт. Быйыл Сталинград куорат туһунан киинэни телевизорынан көрдүбүт. Мин эһэм итиннэ сылдьыбыт, сэриилэспит эбит диэн биллим.
Смоленскай куораты босхолуурга эһэм хорсун быһыыны көрдөрбүт. Ол маннык буолбут: 1943 с. балаҕан ыйа. Кыргыһыы хонуута. Немецтэр харса суох атаакалара саҕаланна. Хонуу устун өстөөх икки танката уун-утары иһэллэр. Пулеметчик Григорий Дунаев уонна кини көмөлөһөөччүтэ казах уола Махмут Юлдашев окуопаттан кыратык быган көрбүттэрэ, уотунан уһууран бастакы танка субу иһэр эбит. Уолаттар хас да гранатаны холбуу баайан баран чугаһыырын кэтэһэн сыппыттар. Танка чугаһаан бу тигинээн кэлэрин кытта, гранаталар кыырайдылар. Танка гусеницатын анныгар түһэн эһиннилэр. Танка ытыалыырын тохтоппокко өрө холоруктуу түспүтэ уонна төттөрү хайыһаат тохтоон хаалбыта. Григорий эргиллэн көрбүтэ, Махмут барахсан табыллан, хаан-билик буолан, сытара. Григорий күнэ харааран, тыына бобуллан ылла. Арай көрбүтэ, иккис танка субу сабардаан кэлбит эбит. Эһэм эмиэ гранататын быраҕан кыыраппыт. Дьолго танка эмиэ холоруктуу түһээт тохтоото. Эһэм аны түргэн үлүгэрдик пулеметун үрдүгэр түһэн танка кэнниттэн иһэр өстөөхтөрү ытыалаата. Немецтэр түҥ-таҥ түстүлэр, сорохторо куоттулар. Ол кэмҥэ биһиэннэрэ кимэн киирдилэр. Бу кыргыһыы иһин эһэм «Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт.
1943 с. 2-с Украинскай фронт 93-с гвардейскай дивизиятын састаабыгар сылдьан, Харьков куорат таһыгар разведкаҕа баран икки немеһи билиэн ылан аҕалбытын иһин «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыт.
Сотору Харьков куораты босхолуур иһин кырыктаах кыргыһыыга киирбиттэрэ. Кимэн киириини «Катюшалар» саҕалаабыттар. Пехота киириитин биллэримээри, хойуу буруо таһаарбыттар. Эһэм атаакаҕа киирэн истэҕинэ, кэннигэр снаряд эстэн бааһырыы ылбыт. Снаряд эстибит сиригэр нэһиилэ сыылан киирбит. Онно сытар саллааттар бэрэбээскилээн баран ойуурга баар санчааска тиийэригэр эппиттэр. Нэһиилэ тиийбитэ санчааһа суох, буомбалаабыттар. Дириҥ омуһах эрэ баар эбит. Эһэм «Манна өлөр буоллум» дии саныы олордоҕуна, биир нуучча саллаата кэлбит. «Ол ойуурга бааллара буолуо, барыах», - диэбит. Эһэм өйүн сүтэрэн охтон түспүт. Арай өйдөммүтэ госпитальга сытар эбит. Илиитин быһабыт диэбиттэрин, бэйэтэ дэлби имэрийэн үтүөрдүбүт. Сыл курдук эмтэнэн баран, дойдутугар ыыппыттар. Инньэ гынан 1944 с. дойдутугар төннөн кэлбит.
Мин хос эһэм Григорий Иванович дойдутугар элбэх үлэни үлэлээбит. Кини ханна үлэлээбит сиригэр барытыгар өрүү былаанын толороро, колхозка, совхозка үлэлиир кэмигэр тэрийэр дьоҕурдаах салайааччы, дьоҥҥо үчүгэй сыһыаннаах доҕор, тылын ылыннарар ураты дьоҕурдаах үлэһит киһи эбит. Бу эһэм кэпсээбититтэн суруйдум, элбэҕи биллим. Мантан мин сэрии диэн ынырыгын, саха дьоно олус ыраах тиийэн сэриилэспиттэрин, дойдуларын көмүскээбиттэрин биллим. Хос эһэм туһунан өссө билиэм, кини босхолоспут куораттарын - Сталинград, Харьков, Смоленскай туһунан матырыйаал мунньуом дии санаатым.
Саас үйэ тухары баһыыба, махтал буоллун, хорсун саллаакка, үчүгэй санаалаах киһиэхэ, холобур буолар эһэбэр!
Розана Иванова,
Хамаҕатта саха-французскай лицейин 2-с кылааһын үөрэнээччитэ