А5АМ БАРАХСАН…

Сүгүрүйэ, махтана, киэн тутта суруйдум

 

Аҕам, Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, хомуньуус, үйэтин тухары холкуос бэрэссэдээтэлинэн, сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн, партком сэкирэтээринэн, Кириэс-Кытыл биригээдэтин биригэдьииринэн үлэлээн Хамаҕаттабыт сайдарыгар бэйэтин олоҕун анаабыт, Орто дойдуттан барыан иннинэ нэһилиэк кырдьаҕастарын, сэрии, үлэ бэтэрээннэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбит Дунаев Григорий Иванович туһунан төрөппүт-ииппит соҕотох уола буоларбынан оҕолорбор, сиэннэрбэр, бар дьоммор анаан анаарабын.

Аҕа диэн күндү ааты мин сүрэхпэр дириҥник иҥэрэ сылдьабын. Хас Кыайыы күнүн аайы ийэм уонна аҕам көмүс уҥуохтарыгар кэргэмминээн тахсаммыт олорор олохпутугар тугу ситиспиппитин, оҕолор, сиэннэр хайдах сылдьалларын кэпсиибит, санаа атастаһабыт. Аҕа оруола... Мин ханна да сылдьыым, аҕам туһунан үчүгэйи эрэ ахта, киэн тутта кэпсииллэриттэн уола киһи үөрэбин, долгуйабын. Барахсаным үтүө да майгылааҕа, үгүс доҕотордооҕо, дьонун-сэргэтин туһугар бэйэтин харыстаммат этэ.

Аҕам суох буолбута... эмискэ...оһолго. Баар-суох чугас киһим, соҕотох уол оҕо ыкса доҕоро, сүбэһитэ, дурдата-хаххата... Ол эрээри, ханнык да ыар кэмнэргэ санааҕын түһэрбэккэ ыраас, кырдьык олох туһугар оҕолоруҥ, дьонуҥ туһугар туруулас диэн эппит кэриэс тылларын ымыы оҥостон, олохпор таба суолу тутуһарга куруук дьулуһабын.

Аҕам сэриигэ пулеметчик этэ. «1943 сыл балаҕан ыйын 12 күнэ. Харьков иһин кыргыһыы уоттаах толоонугар пулеметнай туочука окуопатыгар гвардия рядовойа Григорий Дунаев уонна казах уола, кини көмөлөһееччүтэ Юлдашев өстөөҕү суоһарар уотунан тибиирдэллэр. Өстеөх таанкалара ытыалаан уһуура-уһуура уун-утары иһэллэр. Холбуу баайыллыбыт гранаталарынан быраҕан, инники таанка тимир тиһилигин быһа тэптэрэллэр. Григорий эргиллэн көрбүтэ, доҕоро сүүһүн хаба ортотугар таптаран, хаан-билик буолан сытара. «Өлөрбүттэр...» — диэн санаа кылам гынан ааста. Буулдьа ардаҕынан тиби­ирэн иккис таанка субу тиийэн кэллэ. Өндөс гынаат, гранаталарын кыыраталаата. Өстөөх тимир аарымата хойуостана түһээт, хорус гынна. Сырсан иһэр фашистары пулемет уотунан көрүстэ.

Эмискэ кэннигэр сэнэрээт эстэрин кытта, сиһигэр, илиитигэр туох эрэ сүр күүскэ сырбаппытыгар Григорий сууллан түстэ. Вагон иһигэр айаннаан иһэн биирдэ өйдөммүтэ. Гвардеец Дунаев бу тиһэх бааһырыыта этэ. Бааһырыыта ыарахан буолан, госпитальга уһуннук эмтэммитэ. Илиитин быһарга эппиттэрин сөбүлэммэтэҕэ». Бу кылгас ахтыы аҕабын кытта бииргэ сэриилэспит бойобуой доҕорун, нуучча саллаатын суруга этэ. Хомойуох иһин, ол ахтыы сурук биһиги дьиэ кэргэҥҥэ хараллыбатах.

Аҕам илиитин быстарбатаҕын сөбүнэн ааҕара: «Онтукам билигин үтүөрдэ. Туһата олус баһаам, көрүҥ, хайдах курдук от охсорбун», — диэн ходуһаҕа тиритэ-хорута, үөрэн мичилийэ турара бу баарга дылы. Аҕам барахсан, кыайыы саллаата «Хорсунун иһин», «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэрдээх дойдутугар эргиллибитэ. Ханнык баҕарар үлэҕэ туох баар сыратын, өйүн-санаатын уурара. Кырдьык, ыраас, сырдык дьыала туһугар сүрэхтиин-быардыын ылсыһара. Кини сүрэҕэр улахан баҕа санаа баара — кэскиллээх, ыраас халлааннаах, дьоллоох сахатын олоҕун мөссүөнэ.

Аҕам барахсан! Бүгүн Эйигин бу ахтан суруйдум. Бу суругум Эн олорон, кыргыһан ааспыт олоҕуҥ кэриэһигэр ананар. Эн эрэ буолбакка, эһиги көлүөнэ дьон барыгыт аатыгар сүгүрүйэ, махтана, киэн тутта суруйдум.

Аҕам барахсан! Эн көлүөнэ дьон күн бүтүн олус аҕыйаатылар. Кэм-кэрдии сокуона буоллаҕа... Ол эрээри, ырыам тылыгар этиллэринии: «Оо, билигин даҕаны Кыайыы күнүгэр кэлэн, түөскүт өрө мөтөйөр... мэтээллэргэ күн күлэр!» Суруйааччы, поэт Николай Винокуров-Урсун «Аҕыйаан тураҕыт бүгүн...» диэн хоһоонугар айбыт ырыабынан бары сэрии, тыыл, үлэ бэтэрээннэригэр ырааһы, сырдыгы, сылааһы баҕара ахтыыбын түмүктүүбүн.

 

Аҕыйаан тураҕыт бүгүн..