РУБРИКАТОР
ТАНКИСТ ЭТИМ
Мин, Дорофеев Михаил Николаевич, 1924 с. Нам улууһун Хатыҥ-Арыы нэһилиэгин Искра учаастагар төрөөбүтүм. Бииргэ төрөөбүттэр бэһиэбит. Ийэм 18-та оҕоломмута да, үгүстэр кыра эрдэхтэринэ өлбүттэр. Ол иһин, абааһыттан куоттаран буолуо, икки уолу Степан, икки уолу Михаил, кыыһы Мария диэн ааттаабыттар.
Икки улахан Степаны аҕабын кытта бииргэ төрөөбүт эдьиийбит Анна Дмитриевна Охлопкова ылан оҕо оҥостубут. Эдьиийим кэргэнинээн Охлопков Петр Николаевич - Улахан Бүөтүрдүүн оҕолоро суох эбит. Ол иһин убайбын Охлопков Степан Николаевич диэн бэйэлэрин оҕолорунан суруттарбыттар. Кинилэр кэнники биир Михаилы эмиэ ылан ииппиттэр, Охлопков Михаил Николаевич диэн оҕо оҥостубуттар. Ити Михаил билигин элбэх оҕолоох ыал баһылыга, тыыл ветерана, Дьокуускай куоракка олороллор.
Аҕабын Дорофеев Николай Дмитриевиһы отутус сылларга кулак оҥорбуттара. Холбоһуктааһыҥҥа кулаагы колхозка чилиэнинэн ылбатахтара. Кыыллааһынтан тэскилээн Дьокуускай куоракка өр сыл олорбута. Олох кэнники төрөөбүт улууһугар тахсан олохсуйбута уонна кырдьан, ыалдьан өлбүтэ.
Убайым Охлопков (Дорофеев) С.Н. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр бастакы хомуурга 1941 сыллаахха ыҥырыллыбыта. Сэрии иннинэ Хамаҕатта кыыһа Еремеева Пелагея Степановнаны кэргэн ылбыта. Армияҕа барарыгар Мотя диэн кыыһа хаалбыта. Мотя Павлов Игнат Павловичка кэргэн тахсан түөрт уолу төрөтөн баран эдэр сааһыгар өлбүтэ. Убайым сиэннэрэ Валерий, Степан, Сергей, Павел Павловтар билигин төрдүөн үлэһит дьон. Убайым хайдах, ханна сэриилэспитин чуолкай билбэппин. Ленинградскай фроҥҥа сэриилэһэ сылдьан 1942 сыллаахха сураҕа суох сүттэ диэн биллэрии кэлбитэ. Билигин Искра алааһыгар биир дойдулаахтара, аймахтара бииргэ сайылаан олорон сэриигэ бастакы хомуурга барбыт уонна дойдутугар эргиллибэтэх. Үс уолаттарын кэриэстээн туруорбут пааматынньыктара Хара Уулаах сайылыгар турар. Хомойуох иһин, кэлээччи-барааччы ырааҕы өйдөөбөт дьон саанан ытыалаан алдьаталларыттан бука бары абатыйабыт.
Балтым Мария, сурдьум Степан өр сылларга колхозка, кэнники «Хатыҥ-Арыы» совхозка үлэлээбиттэрэ. Кыһыл Дэриэбинэҕэ олохсуйбуттара. Мария оҕолоро билигин онно олороллор, үлэлииллэр. Ийэлэрэ ыалдьан өлбүтэ. Степан - үлэ ветерана, пенсионер.
Мин Дьокуускайга 2 №-дээх оскуоланы үөрэнэн бүтэрбитим. Салгыы Дьокуускайдааҕы рабфагы бүтэрбитим. 1942 с. педрабфак үһүс кууруһугар үөрэнэ сырыттахпына, балаҕан ыйыгар аармыйаҕа ыҥырбыттара. Бастаан Мальтаҕа тиийэн 2 ый үөрэммитим. Онтон Новосибирскай уобалас Бердс станцияҕа (билигин куорат) байыаннай чааска сулууспалаабытым.
1942 с. ахсынньы бүтүүтүгэр немецкэй халабырдьыттары утары сэриигэ арҕаа фроҥна атаарбыттара. Сэрии уотун бастаан Воронежскай уобаласка Листки станция таһыгар буомбалааһыҥҥа түбэһэн билбитим. Онно тимир суол алдьанан үс хоммуппут. Эшелонтан 40-ча киһи өлөн, бааһырыы буолан хаалбыта.
1943 с. муус устар саҥатыгар Ворошиловградскай уобаласка Нижней Дубанки бөһүөлэккэ гвардейскай чааска тиийбиппит. Онтон үөрэхтээх соҕус 150-ча киһини талан Саратов куоракка танковай оскуолаҕа ыыттылар. Алта ый үөрэнэн старшай сержант, радист-стрелок званиеланным. Уралтан, Нижней Тагилтан заводтан танка ыла бардыбыт. Экипаж бары көмөлөөн Т-34 саҥа танкалары хомуйдубут, боеприпас, сэп-сэбиргэл ыллыбыт. Ылбыт Т-34 танкаларбытын платформаҕа тиэйэн алтынньы бүтүүтүгэр Чернигов куоракка кэллибит. Черниговтан танкаларбытынан Днепр өрүһү туораан Лоев куорат таһыгар баар плацдармҥа тиийдибит. Онно 16-с танковай биригээдэ састаабыгар холбоотулар. Мин танковай взводка ст. лейтенанат Цилетскэй хамандыырдаах танкаҕа радист-стрелогунан киирдим.
1943 с. Улуу Октябрьскай революция бырааһынньыгын, сэтинньи 7 күнүн, тыаҕа көрүстүбүт. Сэтинньи 10 күнүгэр Гомлетскай уобалас Речица туһаайыытынан наступлениеҕа бардыбыт. Бастакы күммүтүгэр немец бастакы линиятын ыллыбыт. Иккис күн немец иккис линиятын ылаары сарсыардаттан атакаҕа киирдибит. Пулеметунан, пушканан ыта-ыта кимэн киирдибит. Буулдьаттан куттаммаппыт. Куттанарбыт снаряд, буомба. Танковай оскуолаҕа сылдьыбыт кырдьаҕас танкистар «танка испиискэ курдук умайар, онон умайдыгыт да куотуҥ» - диэн үөрэтэллэрэ. Ону умнубаттык өйдөөбүппүт.
Балачча барбыппыт кэннэ, хаҥас өттүбүтүгэр противотанковай миинэ дэлби тэптэ. Механик-водительбыт соһуйан хаалла, танкабыт тохтоото. Хамандыыр «инники люгунан механигы таһаарыс» диэн бирикээстээтэ. Мин көмөлөһөн таһаарыстым. Хамандыырым «Тахсыма, ытыалаһыахха» диэтэ. Биһигиттэн 300-400 метрэ немецтэр окуопалара баарын, дьон төбөтө чороҥноһорун көрдүм. ДТ пулеметунан ол окуопаны ытыалыыбын, дьонум эмиэ ыталлар.
Чаас аҥара ытыаласпыппытын кэннэ уҥа өттүбүтүгэр улахан тыас доргуйда, төлөннөөх уот көһүннэ. Умайдыбыт дии санаан, рациям колонкатын араардым уонна инники люгунан таһырдьа тахсан истим. Эмискэ көхсүм аһый гынна, тахсан уһун эрбэһин быыһыгар түстүм. Хамандыырым «миигин батыс» диэн хаһыытаата. Сыыллан барыстым. Эргиллэн көрбүтүм, танкам умайан эрэр.
Икки өттүбүттэн пехота сытар сирин минометунан харса суох ыталлар. Сыыллан биһиги пехотабыт сытар сиригэр тиийдибит. Өйдөөбүтүм автоматым танкабар хаалбыт, курбар икки граната баар. Анал оружиям суоҕуттан куттанным, сууттанар буоллум диэн. Биир пехотинеһы көрсөн автоматнай взвод хайа диэки баарын сурастым. Өлбүт киһиттэн автомат ылар санаалаахпын. Киһим ыраахтар диэтэ. Автомат көрдүүр кыах суох буолла. Ол сыыллан истэхпинэ, хаҥас өттүбэр буруо бурҕас гынна, өттүгүм уот аһыйда. Илиибинэн харбаан көрбүтүм, туох эрэ чоройо сылдьар, миинэ оскуолката эбит. Итиитигэр улаханнык ыалдьыбат, аһыйар. Мин миинэ түспүт бронхатыгар киирэн сыттым.
Хараҥаран барда, кыаттардыбыт быһыылаах дии санаатым. Ол сыттахпына связистар кэллилэр, кинилэртэн танковай чаастар ханна баалларын ыйыттым. «Бу проводы батыһан бар» диэтилэр. Провод устун батыһан балтараа километр курдук сири сыылынным. Кэннибиттэн үс киһи, биир бааһырыы ылбыт саллааты таһааран иһэллэрин көрүстүм. Кинилэртэн миигин эмиэ быһааралларыгар көрдөстүм. Дьонум миигин ыллылар, ол курдук, умайбыт дэриэбинэҕэ тиийдибит.
Онно умайбыт оһох кирпииччэтигэр хоннубут, кирпииччэ сылаас. Утуйбатым, түлэкэчийэбин. Сарсыарда бааһым ыарыыта сүрдэннэ, хамнаппат. Биһиги санчааспыт кэлэн наһыылканан илдьэ бардылар. Санчааска илдьэн бэрэбээскилээтилэр, элбэх бааһырыы ылбыттары грузовой массыынаҕа тиэйэн полевой госпитальга аҕаллылар. Рейки диэн дэриэбинэҕэ ыалларынан тарҕаттылар. Мин украиналыы саҥарар ыалга уонча хоннум. Сотору санитарнай поеһынан тыылга атаарыахпыт дииллэр. Плен барартан куттанабыт.
Товарнай поезд кэллэ. Солуомаҕа сытан тыылга айаннаатыбыт. Москва чугаһыгар дьиҥнээх санитарнай поезд кэллэ. Казань куоракка тиийэн госпитальга аҕыс ый сыттым. Саас бэс ыйыгар «годен к нестроевой службе» диэн госпитальтан военкомакка ыыттылар. Военкомат атах таҥаһын оҥорор фабрикаҕа үлэлэтэ ыытта. Онно бэлэмниир сыахха бухгалтерияҕа счетоводунан анаатылар. Усулуобуйата наһаа куһаҕан. Икки ый үлэлээн баран военкомакка үчүгэй буоллум, строевойга ыытыҥ диэн көрдөстүм. Сөбүлэһэн строевой оҥордулар.
Военкомат Казань таһыгар сибээс 10-с запасной полкатыгар ыытта. Мантан сотору Киев куоракка кэллим. Онно аатырбыт армия генерала Ватутин похоронатыгар сырыттыбыт. 1944 с. күһүн финнэр капитуляциялаабыттарын кэннэ Ленинградка аҕаллылар. Саҥа тэриллэр Поркало-Үдэ диэн тумус арыыга байыаннай-морской базаҕа, морской пехотаҕа кэллибит. Манна чуумпу, сэрии суох. Кыайыы күнүн, 1945 с. ыам ыйын 9 күнүн, онно көрүстүм.
1945 сыл күһүн Эстонияҕа банда үөскээтэ диэн 400-кэ морской пехотинецтары Балтийскай флот контрразведкатын дьаһалыгар Эстонияҕа таһаардылар. Онно алтынньы, сэтинньи ыйдарга сырыттыбыт. Дэриэбинэлэринэн, хутордарынан сылдьан бандьыыттары тутабыт. Советскай диэки санаалаах эстонецтар биһиги командованиебыыгар...
Биир дэриэбинэҕэ биһигини биир дьиэҕэ хааллардылар. Төрдүөбүт, старшайбыт эстонец, кини тылбаастыыр. Сарайы уо.д.а. сирдэри көрдүбүт. Онно конюшняҕа ат аһыыр хоруудатын анныгар боппуолдьа баар. Эстонецпыт тобуктаан олорон солуоманы таарыйбытыгар хаптаһын кылбас гынна. Мин автомаппын бэлэм тутан турабын. Киһим хаптаһыны өрө тарта, эмискэ аллараттан автомат уочарата өрө хабылла түстэ. Эстонецпыт умса баран түстэ, мин соһуйан кэннибинэн чинэрийдим, автоматынан үөһэ ытан тырылаттым. Аллараттан харса суох ытыалыыллар, мин куоттум. Таһырдьа сылдьыбыт икки уолбут сырсан кэллилэр.
Биһиги граната быраҕаары сүбэлэстибит даҕаны, киһибит ааны бүөлүү сытар, мэһэйдиир. Ол турдахпытына уулусса уҥа дьиэ сарайыттан пулемет тыаһа тирилээтэ. Ортоку турбут уолбут тиэрэ баран түстэ. Ыксаатыбыт. Калмыков диэн Сибиир уола хортуоппуй оҕуруотун диэки сүүрдэ, мин ампаар кэннигэр диэки сүүрдүм. Суол ханаабатынан сыыллан бөһүөлэк таһыгар массыынабар барар санаалаахпын. Ол массыынабытыгар суоппар уонна биир саллаат хаалбыттара.
Суол ханаабатынан сыыллан истим. Көрдүлэр быһыылаах, буулдьа тыаһа үрдүбүнэн чыыбыгыраата. Сотору ыталлара тохтоото, кербөттөр быһыылаах. Дьоммор кэллим. Хамандыырбыт кэлбит, «дьиэни уматыҥ» диэн дьаһайда. Бу хапсыһыыга түөртэн мин эрэ тыыннаах хааллым, үс табаарыһым өллүлэр. Дьиэни уматтылар. Өлбүт үс киһибитин, дьиэлээх оҕонньору уонна атын группалар туппут 5-6 бандьыыттарын тиэйэн штабпытыгар Хапслы куоракка бардыбыт. Миигин госпитальга илтилэр, онно нэдиэлэ кэриҥэ сыттым.
Иккис операция. Олохтоох дьахтар биһиги хамандыырбытыгар «Биһиги хуторбытыгар 20-чэ киһилээх банда баар. Мин кэргэним Сэбиэскэй армияҕа сулууспалыыр, онно өстүйэн миигин сүгүн олорпоттор, аспын-эппин, арыыбын талыыллар» диэн тыллаата. Биһиги, отучча киһи, онно бардыбыт. Түөртүү-биэстии киһини дьиэ аайы тарҕаттылар. Ол дьахтар дьиэтигэр төрдүө хааллыбыт, миигин старшай оҥордулар. Бары араас омуктарбыт. Малаев - лезгин омук, Артунян - арменин, Журавлев - мордвин, мин сахабын. Түүн мин астыыр оһох үрдүгэр, уолаттар аллара сыттылар. Кулахыта бэрт буолан аанньа утуйбатым. Сарсыарданан нуктаан эрдэхпинэ, эмискэ аан аһылынна, биир киһи киирдэ. Дьахтар эрдэ турбут, ааны аспыт быһыылаах, «бандьыыт» диэн хаһыытаата.
Көрбүтүм, немецкэй пренчиктээх, аҥар илиитин түөһүгэр уктубут. Мин эмискэ немецтии «хальт хенде хох (стой руки вверх)» диэн хаһыытаатым. Киһи эргичис гынан боруогу атыллаата, мин автоматым курогун тарпыппын, киһим төкүнүс гынна. «Сэрэниҥ, элбэх буолуохтара» диэн уолаттарбар эттим. Уолаттарым таһырдьа ойдулар, сотору киирэн ким да суох диэтилэр.
Киһибитин көрдүбүт, тыыннаах, нууччалыы кыратык билэр. «Мин австриецпын, туох да куһаҕаны оҥорбоппун, Ленинград таһыттан пленнайдар лааҕырдарыттан күрээн дьиэлээн иһэбин» диэтэ. Дьиэлээх дьахтартан таҥас ылан бааһын бэрэбээскилээтибит. Били мин алҕас ыппыт буулдьам бүөрүнэн түһэн хабаҕын таһынан тахсыбыт. Артюнян буулдьата буутун икки өттүнэн дьөлө көппүт.
Мин ыстаарастаттан баран атта аҕалыҥ диэн икки уолу ыыттым. Сотору ат аҕаллылар. Киһибитин тиэйэн тохтообут сирбитигэр бардыбыт. Хамандыырга дакылааттаатым, киһибитин туттардыбыт. Хамандыыр доппуруостаан баран балыыһаҕа ыыттарда. Ол киһи сарсыҥҥытыгар өлбүт сураҕа иһиллибитэ. Эстонияҕа икки ый сылдьан баран Таллин куораттан төттөрү байыаннай-морской базабытыгар кэллибит.
1947 сыл муус устарга демобилизацияланан дойдубар кэлбитим. Ити сыл Дьокуускайга икки сыллаах юридическай оскуолаҕа үөрэнэ киирбитим. Ити оскуоланы ситиһиилээхтик бүтэрэн юрист идэлэммитим. Араас дуоһунастарга этэ сылдьыбыттара да, бэйэм баҕабынан адвокаттыы барбытым. Сокуон наһаа кытаанах этэ. Кыра уоруу, итэҕэс аайы 5 сылга хаайыыга уураллара. Ол иһин сөбүлээбэккэ, адвокаттаан туһаныа суохпун диэн ити идэбин быраҕан, 1951 сыллаахха Дьокуускайдааҕы учительскай институт историческай факультетыгар үөрэнэ киирбитим. Институту кыһыл дипломнаах бүтэрбитим. Ол идэбинэн сүүрбэччэ сыл араас оройуоннарга, ол иһигэр Намҥа учууталлаабытым.
Пенсияҕа тахсыахпыттан Граф Биэрэгэр олоробун. Аҕа дойду иккис группалаах инбэлиитэбин. 1990 сыллаахха Дьокуускайдааҕы Горсобец олунньу 3 күнүгэр 1-А сериялаах 399974 №-дээх дастабырыанньа биэрбитэ. Кэргэннээхпин, алта оҕолоохпун, аҕыс сиэннээхпин. Аадырыһым Граф Биэрэгэ, Г. Охлопков уулусса 6 №-рэ.
М. Дорофеев, 1994 сыл сэтинньи 7 к.