РУБРИКАТОР
Аҕам Сивцев Дмитрий Егорович дневнигиттэн
Бу өр сыллар усталарыгар сытан саһарбыт тастаах кытай омугун киниискэтигэр, тас өттүгэр химическэй харандааһынан улахан сыыппаранан “1943-1948 сс.” диэн суруктаах аҕам суруйан хаалларбыт өйдөбүнньүк киниискэтин көрө олорон, кини туһунан кыратык ахтан ааһыахпын уонна сэрии сылларыгар бэлиэтэммит түгэннэриттэн быһа тардан билиһиннэриэхпин баҕардым.
Мин аҕам Сивцев Дмитрий Егорович 1920 сыллаах төрүөх. Нам улууһун оччотооҕу Кыһыл Сыыр нэһилиэгэр дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүт. Оҕо сааһа ол саҕанааҕы бэйэтин көлүөнэтин тэҥэ, ыарахан үлэ үөһүгэр ааспыт. Кэнники сэриигэ ыҥырыллар кэмигэр 1943 с. “Жданов” колхозка кыладыапсыгынан үлэлээбит. Мин өйдүүрбүнэн уонна үөлээннээхтэрэ да этэллэринэн, аҕам элбэх кэпсээнэ суох, көнө, сытыары-сымнаҕас киһи этэ. Бэйэм өйдүүрбүнэн, оҕо да сааспар, улаатан да баран, аҕам дьону кытта улаханнык саҥарса турарын өйдөөбөппүн. Арай үөрэтэ былаастаан убайым Мииппээн биһигини: “Атын дьон туһунан мээнэ саҥарбат баҕайыта, сиргэ-уокка сырыттаххына мээнэ улаханнык айдаарбат куолу”, — диэн этэрэ. Сиргэ, тайҕаҕа сылдьан саха киһитин сиэрин-майгытын, сири-дойдуну хайдах убаастаан, сыһыаннаһыахтааҕын туһунан өрүү кэпсии-өйдөтө сылдьара. Ол эрээри хайдах сулууспалаабытын туһунан биһиэхэ элбэхтик кэпсээбэтэҕэ, баҕар, кэнники оҕолорум улааттахтарына өйдөбүнньүк киниискэбиттэн билиэхтэрэ диэн эрэх-турах сананара буолуо.
Бу өйдөбүнньүк киниискэтин 1974 сыллаахха, аҕам өлбүтүн кэннэ, убайым булан ылан уура сылдьыбыт этэ. Кэнники мин 1981 сыллаахха үөрэхпин бүтэрэн, кэлэн лесхозка үлэлии сырыттахпына, убайым ыҥыран ылан миэхэ тиксэрбитэ...
14.06.43 с. Кыһыл Сыыр канцелярията. Күнүс 12 чааска үлэлии олордохпуна, Кривошапкин Т.Т. повестка аҕалан туттарда. Бу күнтэн ыла үлэбин туттаран баран, төрөөбүт дойдум ыалын, тыатын, кэнники умнубат наадаттан, барыларын кэрийэн быраһаайдастым. Бүтэһик сырыыбын күүлэйдээн аһаан-сиэн баран, тиһэх хонукпар дьиэбэр хоммокко, дэриэбинэҕэ бэйэтигэр киирэн, Мариналаахха проводина оҥорон, Василий оҕонньордооххо киирэн утуйан хаалбыппын.
16.06.43 с. Бүгүн былыттаах күн. Тиһэх арахсыыбын Дмитрий оҕонньор дьиэтиттэн эбэбин кытта аһаан-сиэн баран, быраһаайдаһан арахсыбытым. Сити чаастан ыла мин эбэм харысхала хараҕын эрэ уута буолан хаалахтаабыта. Ити күнтэн ыла мин төрөөбүт-үөскээбит сайылыкпыттан уонна дьоннорбуттан төннөрүм-төннүбэтим биллибэт сиригэр атырдьах салаатын кэриэтэ арахсыбытым.
17.06.43 с. Сарсыарда 8 чааска комиссия саҕаламмыта онно бары төрөппүттээхтэр оҕолорун кытта быраайдаһар наадаттан кэлэн мустубуттара, кинилэр комиссия туох диэн быһаарарын сэргэҕэлиир этилэрэ, онтукалара биир да киһиэхэ көмөлөспөтөҕө, бары барарга суруйуллубуттара.
21.06.43 с. Киэһэ оройуон остолобуойугар аһаан баран, бүтэһик быраһаайдаhыыбын Николайы ыҥыртаран быраһаайдаспытым уонна дьоммор сурук ыыппытым. Ити кэмтэн ыла таһаҕаспытын тэлиэгэҕэ ууран, 7-тэ километрдаах Граф-Биэрэгэр киирбиппит. Киэһэ 11 чааска “Коминтерн” пароходка киирэн олорбуппут. Миэстэбитин булан баран, пароход үрдүттэн туран эрэн көрдөххө үөскээбит, оонньообут-көрүлээбит тайҕабыт, биэрэкпит өрүс көмүс күндү ньуурун үрдүгэр сүтэн хаалаахтаабыта. Пароход үстэ хаһыытаан баран, Лена күүстээх долгунун силэйэн уҥуоргу биэрэккэ эргиллэбин диэн чаардыы сыһа-сыһа соҕуруу диэки бурууну өксөйөн биллиргэтэ-баллырҕата турбута. Хараҥа да буоллар хаһан харахтарыттан сүтэриэхтэригэр диэри биһи төрөппүттэрбит уонна бииргэ сылдьыбыт күндү кыргыттарбыт былаатынан далбаатаан ыһыытаһа хаалбыттара. Биһи сотору кыайан-хотон төннөрбүтүгэр күндү күммүтүн алҕаабыттара.
10.08.43 с. Карантиҥҥа үлэлэтэн баран, уон километрдаах сиргэ олохтоох чааска таһаарбыттара. Барыбытын осторуойдатан баран, ротаҕа араарбыттара. Мин тохсус ротаҕа түбэспитим. Сахалар үһүө этибит.
15.08.43 с. Присяга биэрдибит, дьиҥнээх саллаат аатын иҥэрдилэр.
8.09.43 с. Даурияттан үс километрдаах сиргэ тревоганан көһөн кэллибит, сатыы малбытын-салбытын, сэппитин-сэбиргэлбитин санныбытыгар сүгэн кэллибит, сарсыныгар ытар үлэбитин эмиэ саҕалаатыбыт.
13.09.43 с. Түүн 2 чааска тревога буолла. Илин диэки сопкаҕа тахсан сыттыбыт, илин граница диэки прожектор уота уонна ракета уота умайар этилэрэ. Биһи кырдьык сэриигэ киирээри гыннахпыт диэн саныы сыттахпытына, толору чаас буола иликпитинэ төттөрү киллэрбиттэрэ. Сарсыарда урукку кэммитигэр туруоран физзарядка оҥорторон аһатан-сиэтэн баран, эмиэ үлэҕэ ыыппыттара.
3.11.44 с. Үс суукка устата тохтоло суох тимир суол устун тимир көлөҕө олорон аналлаах сирбитигэр Даурия эбэ хотуҥҥа тиийэн кэлбиппит.
7.04.45 с. Түүн түспүт хаарын тоҥорон бычыгыратта. Уһуктан баран олох утуйбатыбыт тымныытыттан, уот оттуоҕу отуннарбаттар, “өстөөх билиэ” диэн буолар. Траншея үрдүгэр тахсан төттөрү-таары сүүрэкэлээн, мөхсөн эрэ ирэргэ дылы гынарбыт. Халлаан сырдаабытын кэннэ аһаан баран, траншеябыт иһигэр киирэн инчэҕэй диэбэккэ утуйан хаалбыппыт. Өр утутуохтара баара буолуо дуо “өстөөх” чугаһаата диэн уһугуннартаатылар. Күнүс 12 чаастан өстөөх танкаҕа саптаран атаакаҕа киирдэ, үөһэнэн самолеттар кэлэн аастылар, онно-манна миналар, орудиелар тыастара иһиллэр. Биһиги атаакалааччы пехотаны кытта холостуой ботуруонунан ытыаластыбыт. Син “сэрии” курдук тыас-уус бөҕө буолла, истэргэ интэриэһинэй соҕус этэ.
23.07.45 с. Мин полевой харабылга часовойунан сытабын, Кузьмин диэн тоҥус уолунаан иккиэ этибит. Арай бу сыттахпытына, суолу ортотунан биһи диэки биир американскай массыына иһэрэ. Мин ойон тураат “Стой!” диэн хаһыытаатым, массыына тохтообото, онтон иккиһин-үсүһүн хаһыытаатым, онно эмиэ тохтообото. Саабынан кабинатын үрдүнэн көрөөт, тардан кэбистим, кабинатын үрдүн сиирэ ытан таһаардым. Киһи эрэ буоллар дьэ тохтоото, тохтуурун кытта киһитин тутан ылан харабыл начальнигар атаартардым, бэйэм эбээһинэспин толоро хааллым.
4.08.45 с. Границаттан 60 км сиргэ кэлэн тохтообуппут, манна физзарядка, занятие оҥороллоро, тактикалаан үрдүк баҕайы хайаны атаакалаталлара, таҥастыын ууну форсировкалаталлара. Биһи командирбыт бэйэтэ физзарядкаҕа таһааран сүүрдэрэ, строевой оҥорторон сордуура, кини эрэйдиирин хаһан да умнуо суохпун.
14.08.45 с. Түүн харабыллыы турабын, биһиэннэрэ “Катюшанан” ытан битигирэтэллэр, куораты уонна арҕаа мастаах сопкаҕа бөҕөргөтүү баарын. Сарсыарда аһыы сырыттахлытына водокачка үрдүттэн биһигини хаста да ытыалаатылар. Хата таппатылар. Онтон биһи взводу илдьэ биир старшай лейтенант барыста, кыратык барбахтыы түһэн баран 200 метр хаалбытын кэннэ, кимэн киирэн водокачканы төгүрүйэн кэбистибит уонна саҥата суох олох ыга киирдибит. Киирэн көрбүппүт барыта амбразура туох да суох этэ. Ол иһин сүбэлэһэн баран, нэһилиэнньэни баран дьэгдьийэн көрдүбүт, биир да киһини булбатыбыт. Арай биир эдэр соҕус киһи баарын тутан ыллыбыт. Олбуор иһигэр баар оту эҥини дьэгдьийэн бурдук, таҥас бөҕөтө буллубут.
15.08.45 с. Сарсыарда тураат, өстөөххө кимэн киирдибит, маҥнай артиллериянан ытыалаабыттара, онтон турбутунан атааканан өстөөхтөр истэригэр киирэн булкуһан хаалан баран, өр баҕайы охсуһа сырыттыбыт. Бу охсуһууга мин хас да табаарыһым биһиги кэккэбиттэн туораабыттара.
17.08.45 с. Хайлартан 22 км сиргэ бурдук сирин ортотунан ойоҕос дозорунан истэхпитинэ 18 дьоппуон тоһуйа сытарын көрөммүт, сэриилэһэн аҕыһын билиэн ыллыбыт, уонун онно ытыалаан кэбиспиппит. Билиэннэйдэрбитин батальон штабыгар аҕалбыппыт кэннэ, туох да суута-сокуона суох ытыалаан кээспиттэрэ.
19.08.45 с. Аатырар Хинган хайатыгар кэллибит. Түүн 12 чаас саҕана, кэлэн балаакката суох хоннубут. Ардах быыстала суох түспүтэ. Аттыбытыгар ойуур иһигэр байыаннай ыскылаакка барабыт диэн хас да киһи миинэҕэ түбэһэн өлбүтэ.
24.08.45 с. Харбин куоракка түүн кэллибит, сандааран үчүгэй куорат быһыылаар, үксэ нуучча олорор куората.
25.08.45 с. Сарсыарда 7 чааска Чан-Чунь диэн Китай куоратыгар кэллибит. Манна китайдар вокзалга тобус-толору симиллэн тураннар “ураа” бөҕөнү түһэрбиттэрэ. Биһиги взвод олохтоох дьоппуоннары дьэгдьийэргэ ананан барбыта, мин онно сылдьан биир үчүгэй карманнай чаһыны булбутум.
3.09.45 с. Япония капитуляция оҥорбут күнэ.
10.05.46 с. “Японияны кыайыы иһин” медалы ыллыбыт, Даурияҕа киирэммит.
1.01.45 с. 76 разъезка полковай харабылга турдум, тымныы да тымныы күн.
17.11.45 с. 222 танковай полкаттан уларыттылар, 165-с танковай полкаҕа, зенитнэй батареяҕа.
Г.Д. Сивцев