РУБРИКАТОР
БИҺИГИ КЫАЙЫЫНЫ ИТЭҔЭЙЭРБИТ
1941 сыл от ыйын 27 күнугэр Нам селотуттан сүүс киһи буоламмыт биэс грузовой массыынанан Якутскайга киирбиппит. Армияҕа ити бастакы ыҥырыыга 1939 сыллаахха Якутскайдааҕы национальнай байыаннай оскуоланы бүтэрбит младшай командирдар И. Рехлясов, А. Жирков, С. Жирков, В. Поротов, И. Бурнашев, П. Кузьмин, Е. Попов, Е. Азаров, К. Гуляев уонна да атыттар барбыттара.
Партия куораттааҕы комитетын бастакы секретара Имуллин Ийэ дойду иһин бэйэ тыынын харыстаабакка, бэриниилээхтик кыргыһарга ыҥыран уоттаах-төлөннөөх тыллары эппитин өйдүүбүн. Биһиги немецкэй-фашистскай халабырдьыттары сотору кыайыахпыт, хорсун быһыыны көрдөрөн төннүөхпүт диэн саныыр этибит.
Сэрии төһө да уһаабытын, төһө да элбэх хаан тохтуулаах, өлүүлээх-сүтүүлээх кыргыһыыларга сылдьыбыппыт иһин, биһиги партиябыт, правительствобыт уонна Верховнай Кылаабынай командование халбаҥнаабат салалталарынан немецкэй-фашистскай сэриилэр үлтүрүтүллэллэрин ис сүрэхпититтэн итэҕэйэрбит, хаһан даҕаны бостуой көрдөһөн кэлбиппит диэн курутуйар, санаарҕаабат этибит.
Биһиги «Харанор» диэн тимир суол станциятын таһыгар 209-с стрелковай дивизияҕа сулууспалаабыппыт. Онно Намтан С.Е. Эверстов, П.Н. Протопопов, Н.В. Матвеев уонна да атыттар бааллара. Мин онно сылдьан сэрии бастакы сылыгар партия чилиэнигэр кандидатынан ылыллыбытым.
1944 сыл саҥатыгар Улан-Удэҕэ стрелковай-минометнай байыаннай училищены сахалар хаһыа да буолан бүтэрбиппит. Онтон тута фроҥҥа ыыппыттара. Биһиги биэс сахалар младшай лейтенант буоламмыт Кыһыл Знамялаах, Суворов, Кутузов орденнардаах 132-с Бахмачевскай стрелковай дивизияҕа взвод командирдарынан анаммыппыт.
Дивизиябыт I Белорусскай фронт 47-с армиятын састаабыгар киирэрэ уонна Ковель куорат анныгар оборонаҕа турара. Муус устар 27 күнугэр немецтэр кимэн киирбиттэрэ, оборонабытын сорох сиринэн тоҕу көппүттэрэ. Турья өрүс илин өттүгэр чугуйан биэрбиппит. Мин немецтэр «тигр» танкаларын уонна «фердинанд» самоходнай пушкаларын аан бастаан онно көрбүтүм.
Итиннэ оборонаҕа туран мин ыам ыйын 5 күнүгэр оскуолкаттан чэпчэкитик бааһырбытым уонна контузияламмытым. Үтүөрэн чааспар кэлбитим кэннэ сайын дивизиябыт сэриилэһиилээх разведканы ыыппыта. Онно мин доҕорум, Ньурбаттан сылдьар младшай лейтенант Иннокентий Алексеев стрелковай взводу хамаандалаан кыттыбыта. Кини взвода биир «тылы» - немец ефрейторын ылбыта. Ол кэнниттэн сэриилэһии бириэмэтигэр Кеша оскуолкаҕа түбэһэн сырдык олоҕо быстыбыта.
Немецтэр обороналарын үлахан тирэх пуунун уонна элбэх тимир суол түмсэр Ковель куораты биһиги сэриилэрбит 1944 сыл от ыйын 6 кунүгэр босхолообуттара. Биһиги дивизиябыт ити сэриигэ активнайдык кыттыбыта.
Польша сиригэр киирбиппит. Онно Якутскай куораттан ыҥырыллыбыт саха уола, взвод командира, младшай лейтенант Николай Мигалкин биир куораты ылыыга (аатын өйдөөбөтүм) уулуссаҕа немец танкаларын утары охсуһууга героическайдык өлбүтэ. 1944 сыл атырдьах ыйыгар биһиги дивизиябыт Варна куорат таһыгар тиийбитэ. Балаҕан ыйын 10-гар ити куораты уонна кириэппэһи ылар соруктаах кимэн киирии саҕаламмыта. Ити элбэх өлүүлээх-сүтүүлээх, хаан тохтуулаах кыргыһыыга Уус-Алдантан ыҥырыллыбыт, сэрии иннинэ учууталлаабыт взвод командира лейтенант Николай Филиппов эмиэ героическаидык охсуһан өлбүтэ. Доҕорбут хаана таах тохтубатаҕа. Биһиги сэриилэрбит балаҕан ыйын 14 күнүгэр Варнаны уонна кириэппэһи босхолообуттара. Ити чиэһигэр Ийэ дойдубут столицата 224 артиллерийскай орудиенан сүүрбэ төгүл ытан салюттаабыта.
Дивизияны киһинэн, материальнай чааһынан эбэн биэрбиттэрэ. Күһүн эмиэ оборона линиятыгар турбута, кыһын Польша столицатын Варшаваны босхолооһуҥҥа кыттыбыта. Уопсай кимэн киирии тохсунньу 14 күнүгэр саҕаламмыта.
Үгэс курдук, аан бастаан «катюшалар» дивизионнара хас да ытыыны оҥороллорун кытта артиллериялар иккилии-үстүү метр буола-буола тураллара, бука элбэх эбиттэрэ буолуо, төһөтүн билбэт этибит. Онтон сотору биһиги самолеттарбыт бомбалаан киирэн барбыттара. Мин онно минометнай батальоҥҥа взвод командира этим. Биһиги пехота кэнниттэн чугас барарбыт.
Висла өрүһү муус устун туораабыппыт. Варшаваны хоту өттүнэк киирэн тохсунньу 17 күнүгэр босхолообуппут. Биһиги дивизиябыт Верховнай Кылаабынай командующай И.В. Сталин бирикээһинэн Варшавскай диэн бочуоттаах ааты ылбыта.
Улуу Кыайыы аалай знамятын ыам ыйын 2 күнүгэр Берлин үрдүгэр тэлээрпиппит.
Гаврил Яковлевич Сивцев,
Невинномысскай куорат, Ставропольскай кыраай