РУБРИКАТОР
БУГАЕВ ЕГОР СЕМЕНОВИЧ
Аҕа дойдуну көмүскүүр сэриигэ 1942 с. бэс ыйын 22 күнүгэр ыҥырыллыбытым. Намтан отделение командирынан барбытым. Челябинскайга тиийбиппитигэр, дьэ байыаннай олох саҕаламмыта. Ол курдук тиийээт, сайын, сир кырсын хайыһарга сөп гына хорууда хаһан, соломо тэлгэтэн, кураан күннэргэ хайыһардаабытынан барбыппыт. Син хаарга курдук да буолбатар, халтарыйара. Кылгастык утуталлара, сороҕор түрүбүөгэлээх буолара, чэ, булан үөрэтэллэрэ. Үөрэх сүрдээх кытаанаҕа, ырыы-сылайыы, тоҥуу-хатыы диэн ахсааҥҥа киирбэт буолара. Ыалдьан, байыаннай учуоттан уһуллан дойдуга төннүү да баара, ыалдьан өлүү да баара. Алтынньыга анал курсу бүтэрбит сержаннар кэлэннэр, отделениебын туттарбытым. Онно туттарарбар бэйэм дьоммуттан Рожин Петр Николаевич баарын өйдүүбүн. Күн аайы 40-50 км хайыһардыырбыт, сүүрэрбит. Оо, Челябинскай буора олус салыннарбыта! Ардахтаах кэмҥэ бачыыҥкаларбытыгар олох соҕох курдук сыстара, биирдии бачыыҥкабыт арааһа хастыы да киилэ, ону дьэ ыйаабыт суох. Ол үрдүгэр «шире шаг, бегом» - диэн хамаанда, ырыган сэниэтэ суох дьоҥҥо ыарахан этэ. Кыһынын Челябинскайга 40 кыраадыска тиийэ тымныы түһэр уонна үксүгэр тыаллаах. Хаптаһынынан тигиллибит, ортотугар билиитэ оһохтоох дьиэҕэ олунньу ый бүтүөр дылы хоннубут, олордубут. Оһохпутугар диэри хаар тибэрэ.
Олунньу бүтэһигэр арҕаа бараҕыт диэн буолбута. Барыбытыгар 120-лии ботуруон, иккилии граната, хаалыктаах хайыһар биэрдилэр уонна стройунан хаамтаран, поезд тохтуур тимир суолун станциятыгар киллэрдилэр. Поезпыт сорох станцияларга өр тохтотолуур, ол поезд сырыыта элбэҕиттэн, күүтүһэн аасыһаллар, уопсайынан бытааммыт. Биир киэһээ хараҥарыыта станцияҕа тохтоотубут. Аата Котельники дуу, Котельниково дуу диэн өйдүүбүн. Чаас курдук буоллубут, аһаатыбыт. Хоҥнон, саҥардыы айаннаан истэхпитинэ, эмискэ үрдүбүтүгэр самолет тыаһа куһуурда, буомба тыаһа ыйылаата, чугас тыас дэлби тэптэ. Поезпыт төрүт да бытааран иһэр курдуга, буомба түһүүтүгэр олох да тохтоото. Улахан охсуу биллибэтэ. Чочумча тохтуу түһээт, таһырдьа ойуоккалаатыбыт, туох баар вагоннар дьонноро бары аллараа түстүбүт, ахсааммыт 4500-чэкэ киһи олорсон иһэр этибит. Иккистээн буомбалаабатылар. Кэннибитин хайыһан көрбүппүт - тохтообут станциябыт умайан, кытаран көстөр. Көс аҥарын кэлбиппит дии санаабытым. Турбутунан, олорбутунан хоммуппут, хаардаах этэ. Сарсыарда халлаан сырдыыта, поезпытын көрөөрү үөмэхтэстибит. Сүрүн улахан тимирдэрэ олох өҕүллэтэлээн, дьардьамата эрэ иҥнэри-таҥнары тураллар, сыталлар. Суол тимирдэрэ туора эһиллибиттэр. Ол тимирдэргэ баата таҥас кырамталара эрэ онон-манан ыйанан тураллара. Машинистарбыт эрэйдээхтэр самолет эккирэтэн кэлиитигэр поеһы тохтотон биэрэн, бэйэлэрин олохторун толук ууран, биһигини быыһаабыттар. Кыайыы туһугар, дьон туһугар өлөллөрүн кэрэйбэт геройдуу хорсун быһыыны онно аан маҥнай көрбүтүм. Отут көс сири, ол аата 300 км сатыы хаамтыбыт. Аһылыкпыт кэлбэтэҕэ. 4500-чэкэ киһиэхэ хантан элбэх ас көстүөй? Командирдарбыт хутордартан, колхозтартан араас кыра аһы булаллара, онон айахпытын илитэрбит. Бастакы 2-3 күн стройунан хааман ньиргиттибит, иккилии-үстүү көһү барарбыт. Командирдарбыт «түргэнник тиийэ охсуохтаахпыт» дэһэллэрэ, «шире шаг» - дэһэн хамандалыыллара, ол ахсын түргэтиирбит. Ол иһэн Волга өрүһү сатыы субуруһан туораатыбыт, ыстыыкпытынан алларан уу ыймахтаатыбыт. Салгына да, уута да, мууһа да биһиги Эбэбит курдук эбит дии санаабытым. Биир күн стройтан туораатым. Эдэр эрээрибин, аччыкпын, ырыгаммын, сэниэм суох, хаамыыларын түргэнигэр киэптэппитим. Колонналар бүттүлэр, кэннилэриттэн батыһан көрөр санаалаахпын. Хас да хонон баран хаалбыт дьону сыарҕалаах атынан хомуйан, чааспытын ситтэрбиттэрэ. 18 күн устата аччыктаабыппыт. Илиҥҥи Украинаҕа Панчинскай хутор тула истиэпкэ олохтообуттара. Бурьян диэн киһи тобугар тиийэр эрбэһин үүнэр. Маскировкаланан, землянка хастан, от ыйыгар диэри олорбуппут, үөрэммиппит. 1943 с. от ыйын 18 күнүгэр, сарсын сэриигэ киирэрбит биллибитэ. Саллааттар үгүстэрэ дьонноругар сурук суруйбуттара. Мин эмиэ дьоммор суруйбутум. Киэһээ ол суруктарбытын хомуйан ылбыттара. Хойутуу кэрийэ сылдьан, политрукпут «партияҕа киириҥ», - диэн ыҥырбыта. Миэхэ «өллөххүнэ даҕаны, ийэҕэр үчүгэй буолуо», - диэбитэ. Мин дьоннорум партията суохтарын өйдөөн, аккаастаммытым.
От ыйын 19 күнэ былыта, ардаҕа, тыала суох ыраас үчүгэйкээн сарсыарда буолбута. Аны санаатахха, Илиҥҥи Украинаҕа эйэлээх кэмҥэ арааһа олус үчүгэй кэм эбитэ буолуо. Сарсыарда эрдэ биһигини танкаларга олордуталаабыттара. Истиэп устун 6 көс сири танкалар көхсүлэригэр олорон суол кытыытынан ойоҕолуу айаннаабыппыт. Тоҕо диэтэххэ, суол былаһын тухары сатыы армия суолу толору киирэн иһэрэ. Онно көрбүтүм саамай элбэх киһини. «Элбэх эбиппит, хаһан да өлөн бараныа, кыайтарыа суохпут» - дии санаабытым испэр. Сатыы дьоҥҥо тэҥнээтэххэ, биһиги сынньалаҥнык инники түспүппүт. Урут ыраах, ыарахан походтарга сылдьыбыт, сатыы хааман эрэйи билбит буоламмын, сатыы саллааттары аһына санаабытым: ырааҕа, куйааһа, сүгэһэрдэрэ ыарахана сүрдээх буолуохтаах. Иннибитигэр арҕаа, соҕурууттан хоту харах ыларын тухары урут көстүбэт улахан үрдүк хайа турара уонна ити диэкиттэн биир күдьүс ньиргиэр тыас иһиллэрэ. Ити сэрии буруота, бу-дулҕана харааран турара. Биһиги армиябыт ити аата «Миуский вал» диэн операцияны саҕалаабыт. Кэлин биллэхпинэ Курскай дуга сэриитин хайытар сыаллаах байыаннай операция эбит. Биһиги самолеттарбыт Миус өрүс үрдүгэр немецтэр 2 ый тухары оҥостубут, бөҕөргөтүммүт обороналарын буомбалаабыттар, артиллериянан ытыалаабыттар. Ону мин испэр «ээ, итинниккэ биир да немец ордубатаҕа буолуо» - дии санаабытым. Биһиги саамай инники түбэспэтэхпит. Иннибитигэр да дьон элбэх эбит этилэр. 2 ыйтан ордук кэм устатыгар оҥостубут өстөөх үс хос бөҕөргөтүнүүтүн, Миус оборонатын ол быыл, буруо хайа оҥороннор, иннигэр хатыылаах боробулуоха тардыылаах траншеялары биһиги иннибитинээҕи дивизия чаастара куоппатахтары ыстыыгынан ыраастаабыт этилэр. Дьэ, ол бөҕөргөтүнүүлэри үрэйээттэрин кытта биһиги чааспыт киирбитэ. Бастаан утаа мээнэ инники сүүрэрбитин боболлоро. Өстөөх миинэтэ элбэҕэ бэрт этэ. Оннук сирдэргэ командирбыт кус оҕолорун курдук батыһыннарара. Сырсан, хааман, үөмэн даҕаны батыһарбыт. Онтон ол зонаны аһаран баран, дьэ «Вперед, за Родину, за Сталина!» диэн хамаандалаата да, биһиги кыахпыт баарынан «Ураа!» хаһыытыы-хаһыытыы өлүктэри үрдүлэринэн иннибит диэки түһүнэн кэбиһэрбит. Субу-субу өстөөхтөр хаххалаах сирдэргэ тоһуйан ытыалыы-ытыалыы чугуйан иһэллэр. Атаакаҕа киирэргэ ручной пулемекка 1-кы нүөмэринэн анаабыттара, 2-с нүөмэрим Москва киһитэ 40-ча саастаах нуучча этэ. Маҥнай утаа пулемеппунан ытарбар ботуруоммун харыстаан, өстөөҕү көрдөхпүнэ эрэ ытар этим. Ону баара командирым киһи ыытан «тохтообокко ыттын» - диэбит этэ, ол иһин сотору-сотору уһуннук ытыалыыр буолбутум. Бытааннык да буоллар иннибит диэки баран иһэбит. Миус өрүһү туораабыппыт. Уу иһээри төҥкөйбүтүм, хааннаах уунан сүүрүгүрбүт этэ, ол да буоллар тамахпытын илиттэхпит дии. Туораан, өрүс арҕаа сыырын хааһыгар сыттыбыт. Ол сыттахпытына өстөөх самолеттара кэлэн ытыалаан ааспыттара. Пулеметтарын уота үрдүбүтүгэр бу кытыастан тибиирэн ааһар, баламаттык табаллар. Күн аайы хастыы да хуторы босхолуубут. Сорох хутордары таһынан ааһарбыт, сороҕу ортотунан барарбыт. Өстөөхтөр куоталларыгар дьиэлэри, быһата туох тутуу баарын барытын, уматаллара, оһохторо эрэ турар буолаллара, бэйэлэрин арааһынай техникаларын кытта умаппыт буолаллара. Хутор ахсын немецтэр дьону ыйыыр мастары онорбуттарын, ыйаммыт дьоннор туралларын элбэҕи көрбүтүм. Кинилэр анныларынан, аттыларынан биһигини стройунан хаамтаран аһараллара. «Биһиги дьоммутун немецтэр бу курдук кэбилииллэр» - диэн көрдөрөллөрө.
Буулдьа олус хойуу, кэнники көрдөхпүнэ, синиэлим олох сиидэ буолбут этэ. Өстөөх хонууга буулдьанан эрэ көрсөр буолбатах, пушкаларынан, минометтарынан ытыалыыллар, эмиэ да буомбалыыллар, самолеттартан пулеметтарынан тибиирдэллэр. Ол тухары мин олох табыллыбакка сылдьыбытым. «Хор, табыллымаары гынным ээ» - дии санаан ааспытым. Биһиэхэ даҕаны авиация, артиллерия оннооҕор «катюша» көмөлөһөр этэ. Хаста да, өстөөх уотуттан иннибит диэки барар кыах олох суох буоллаҕына, кэннибитигэр «катюша» кэлэн ытыалыыра. Иннибитигэр ытыалаһа сытар немецтэр бэрт түргэнник ыппат буолаллар. «Катюша» барахсан ытыалаатаҕына ыраас күҥҥэ күн ортотун да саҕана снаряд хойуутук түһэриттэн буолуо, уот субуруйан эрэрин курдук буолар. Түүн, ытыалаһыы арыый, сэллээтэҕинэ окуопа хастан, кыратык нуктаан ылабыт. Батальоммутуттан, мин бааһырыахпар дылы 200-чэкэ эрэ хаалбыппыт быһыылааҕа. Түүн хараҥаҕа, дэриэбинэ дьиэлэригэр ыкса чугаһаан, ыга киирсэн баран, гранатанан бырахсыыга граната оскуолкатыгар табыллыбытым. Дөйбүтүм быһыылааҕа, өйдөммүтүм: икки илиим былаат курдук, төбөбүттэн, кулгаахпыттан хаан саккырыыр, сиспинэн инчэҕэй сүүрэр. Табыллаат, кэнним диэки сыыллан иһэн, санитарбытын Володяны көрсүбүтүм. Володя икки илиибин хамсаабат гына холбуу хам кэлгийбитэ уонна суолбун ыйбыта. Халлаан сырдаан эрэрэ. «Ол им аннын диэки сыылын» - диэбитэ. «Биһиги аһыылыы ыстыык курдук киирэ сылдьабыт, уҥа-хаҥас халыйыан да өстөөххө түбэһиэҥ» - диэн сэрэппитэ. «Дьоллоохтук бааһырбыккын, атаҕын бүтүн эбит, дьиэҕэр ыытыахтара, чэ кытаат», - дии хаалбыта. Дьиэм сураҕын истэммин, сэниэлэммит курдук буолбутум. Бастаан буулдьа хойуута бэрдиттэн сыыллыбытым, онтон тэйэн баран, хаамыахча буолбутум да, сотору охторум элбээбитэ. Өйбүн сүтэрэн, сууллан түһэрим, өйдөннүм да инним диэки сыылларым. Таанка ороҕун устун, өлбүт саллааттар быыстарынан сыылларбын өйдүүбүн. Таанкалар өлбүт саллааттар эрэйдээхтэр үрдүлэринэн баран, ныһыйан ааспыттара, өлүөр киһиэхэ ынырык хартыына буолуохтаах. Холобура биир киһи илиитэ, атаҕа, төбөтө, атын да буотараҕа 4-5 м ыһылла сытар. Мин өйбүн сүтэрэ-сүтэрэ өйдөнөн, туймааран нэһиилэ иһэр киһи, ону тумнар кыаҕа суох этим. Итинник күн ортотугар сэрии хонуутуттан тахсан иһэммин, биһигини солбуйа атаакаҕа киирэн иһэр саҥа биһиги чаастарбытын көрсүбүтүм. Олор, мин санаабар, олус кыраһыабай, эдэр, доруобай уолаттар этилэр, саҥа формалаахтар. Көрсөөт, уу көрдөөбүтүм. Хантан эрэ биэдэрэнэн тыбыс-тымныы уу дьалкыһытан аҕалбыттара. Соҕуруу дойду от ыйынааҕы өҥүрүк куйааһыгар бааһыран, хааным баран, куоһан иһэр киһи кыаҕым баарынан ыймахтаабытым быһыылаах. Ол ууттан ордук үчүгэй ууну олоҕум тухары испиппин өйдөөбөппүн. Саллааттар: «Чугас массыына суола баар, онуоха дылы кытаат, тиий, биһигини көҥүллээбэттэр» - диэт салгыы атаакаҕа киирэн бара турбуттара. Суолга тахсыбытым, онтон массыына кэлэн, саллааттар миигин солуома тэлгэммит кузовка бырахпыттара. Массыынаҕа бааһырбыт саллааттар бааллара, барыбытын полевой госпиталга илдьибиттэрэ. Ойуур иһигэр палаткалар тураллара. Маҥан халааттаах наһыылкалаах дьон олорго киирэллэр-тахсаллар. Сороҕор наһыылкаларын палатка ойоҕоһугар сүөкүүллэр, арааһа өлбүт эрэйдээхтэри быһыылаах. Сотору эмиэ немец самолёта кэлэн, буомбалаан, ыһыы-хаһыы, маатыра-куутура бөҕөтө буолбута. Миигин кэлэн ылан, палаткаҕа киллэрдилэр. Мин таҥаһым хааммар хатан хаалан, кыайан уһуллубат буолбутун, бириитибэнэн быһыта сотон ылан быраҕаттыыр кэмнэригэр, эмиэ өйбүн сүтэрбиппин. Өйдөммүтүм, остуол курдукка сытар быһыылаахпын, илиилэрбин өрө көтөҕөн тураллар, онно көрдөхпүнэ, биир илиим былчыҥа тириититтэн эрэ иҥнэн ыйана сылдьар, уҥуоҕа килбэйэн көстөр. «Обургу кырбас эт саҕа» - дии санаабытым. Граната оскуолката уҥуохпун кыһарыйа эппин быһа сотон ааспыт. Бырааһым ол былчыҥым тириитин быспытыгар, «палк» гына быраҕар тыастарын истэн баран, эмиэ өйбүн сүтэрбиппин. Биирдэ өйдөммүтүм, поеһынан айанныыр этибит. Төһө өр айаннаабыппын өйдөөбөппүн. Арай биирдэ поезд тохтообутугар, онно ааны аспыттарыгар көрбүтүм, бүтүннүү маҥан халааттаах, киһи өйдөөбөт кус-хаас тылынан саҥарар дьон үп-үллэҥнэс эбиттэр. Мин ону көрөн, «немецтэргэ аҕаллахтара дуу» - дии санаабытым. Кэнники билбитим Грузияҕа Гуджуани диэн сиргэ кэлбит эбиппит. Биһигини наһыылканан таһаллар этэ. Мин үксүгэр өйө суох сыппыт этим. Госпитальга уонтан тахса хонон баран, дьэ үчүгэйдик ону-маны өйдүүр буолтум. Икки илиим хам кэлгиллэн, бэйэбин кыайан көрүммэт, онно эбии, били, сэрии хонуутуттан тахсан иһэн испит тымныы уубуттан улаханнык уруттаан, сыыстаран ыалдьыбыт киһини, кыһыл оҕону курдук көрөн-истэн, аһатан, бүөбэйдээн грузин эмчиттэрэ эмтээбиттэрэ. Хаста да хаан куппуттара. Грузиннарга олуһун махтанабын, ийэм курдук кырдьаҕас эмээхситтэр, эдэркээн кыргыттар санитаркалыыр этилэр. Кыаҕа суохпуттан хата бэйэм кыбыста саныыр этим. Госпитальга сыппытым 4 ыйа бүтүүтэ, медкомиссияҕа киллэрэн көрбүттэрэ уонна II-с гр. инбэлиит оҥорбуттара. Онно улахан каартаны көрдөрбүттэрэ уонна «дьиэҕэр ыытыахпытын, ханан бараргын билэҕин дуо?» - диэн ыйыппыттара. Мин буоллаҕына, «бу тимир суолларынан бу курдук барыам» диэн картаҕа ыйан, суруйан биэрдим. Дьиэм сураҕын истэммин, өйүм сараас эбиллибитэ, быһыыта. Онно билбэтэҕим буоллар, арыалдьыт сиэстэрэ биэриэхтээхтэрэ үһү. Хааһы сыыһа, сухой паек талона уонна «тымныы сиргэ барабын» - диэбиппэр, уһун баата сон биэрбиттэрэ уонна соҕотохтуу поезка олордон биэртэрэ. Дьиэбэр айаным саҕаламмыта. Бакуга дылы тимир суолунан кэлбитим. Бакуттан Краснодар куоракка дылы Каспийскай муораны ахсынньы ый саҕаланыытыгар «Тельман» диэн 2 дуу, 3 дуу этээстээх пассажирскай теплоходунан туораабытым. Ол туорааһын уһуна 32 көс дииллэрэ, 18 чаас айаннаабыппыт. Олох сайыҥҥылыы кыдьымаҕа суох турара. Салгыы поезтан поезка олорон, син мунан эрэйдэммэккэ айаннаан испитим. 1,5 ый кэриҥэ айаннаан Невергэ, Алдаҥҥа, онтон массыынанан Дьокуускайга кэлбитим. Модуттан Хатырыкка дылы оҕустаах сыарҕанан, онтон Хатырыктан таайым уола Мэхээлэ атынан тахсан ылбыта. Ити 1944 с. тохсунньу 14 күнэ этэ. Бу датаны ханна да бэлиэтэммэтэҕим буолан баран, өйбөр букатыннаахтык хаалбыта. Кыайыы күнүн ферма биригэдьииринэн үлэлии сылдьан, бииргэ үөскээбит үгүс доҕотторум сэрииттэн эргиллэн кэлбэтэллэр да, тыыннаах хаалбыттар, дьон-сэргэ улаханнык үөрэн-көтөн көрсүбүппүт.
Ахтыыны суруйда Аҕа дойду сэриитин ветерана, II группалаах сэрии инбэлиитэ, «Хорсунун иһин», «Германияны кыайыы иһин» мэтээллэр, Аҕа дойду» I степэннээх уордьанын кавалера Бугаев Егор Семенович. 1990 с.